Bạn muốn cải thiện sức khỏe, duy trì vóc dáng nhưng không biết bắt đầu từ đâu? Một kế hoạch ăn uống lành mạnh chính là bước khởi đầu hiệu quả và bền vững nhất.
Không đơn thuần là chọn thực phẩm tốt, một kế hoạch ăn uống lành mạnh còn là quá trình lên lịch, phân chia khẩu phần và điều chỉnh thói quen ăn uống phù hợp với lối sống. Bài viết này sẽ giúp bạn từng bước xây dựng kế hoạch dinh dưỡng hợp lý, dễ áp dụng và có thể duy trì lâu dài.
Nguyên tắc khi triển khai kế hoạch ăn uống lành mạnh
Nhiều người dù đã lập kế hoạch ăn uống lành mạnh nhưng vẫn không thể duy trì được lâu dài. Thực tế, chỉ cần nắm được những nguyên tắc sau đây là bạn có thể thành công theo đuổi chế độ ăn uống lành mạnh rồi đấy.
Ăn đầy đủ và cân đối các nhóm chất
Mỗi bữa ăn nên có đầy đủ protein, tinh bột, chất béo lành mạnh, chất xơ, vitamin và khoáng chất. Việc cân bằng giữa các nhóm thực phẩm giúp cơ thể hoạt động hiệu quả và duy trì sức khỏe ổn định.
Ăn đa dạng thực phẩm
Đừng chỉ ăn đi ăn lại một món. Hãy kết hợp nhiều loại rau xanh, trái cây tươi, ngũ cốc nguyên hạt, thịt nạc, cá và sữa ít béo để cơ thể hấp thụ tối đa các dưỡng chất từ tự nhiên.
Điều chỉnh khẩu phần hợp lý
Khẩu phần ăn là lượng thức ăn bạn tiêu thụ trong một lần. Tùy vào thể trạng, mức độ vận động và mục tiêu cá nhân, bạn nên điều chỉnh lượng calo phù hợp. Có thể bắt đầu bằng cách đo lường và ghi lại khẩu phần ăn hàng ngày để hiểu rõ hơn nhu cầu của bản thân.
Hạn chế chất béo bão hòa, đường và muối
Ăn quá nhiều đường, muối hay chất béo bão hòa có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch, huyết áp cao và tiểu đường. Hãy tập thói quen đọc nhãn sản phẩm và ưu tiên các món chế biến đơn giản, ít gia vị.
Kết hợp vận động thể chất
Ăn uống lành mạnh cần đi đôi với vận động điều độ. Dù là đi bộ nhẹ, yoga hay tập luyện cường độ cao, việc duy trì hoạt động giúp cân bằng calo và hỗ trợ duy trì cân nặng hợp lý.
Kiên trì thực hiện lâu dài
Kế hoạch ăn uống lành mạnh chỉ hiệu quả khi bạn có thể duy trì trong thời gian dài. Để làm được điều đó, hãy lên kế hoạch một cách linh hoạt, đơn giản và phù hợp với lịch sinh hoạt hằng ngày.
- Ưu tiên món dễ nấu, nguyên liệu quen thuộc.
- Chuẩn bị sẵn thực đơn cho vài ngày hoặc 1 tuần.
- Ghi chú món phù hợp để tái sử dụng sau này.
- Linh hoạt điều chỉnh khi lịch trình thay đổi.
Theo dõi, đánh giá quá trình và điều chỉnh cho phù hợp
Ghi nhận quá trình thay đổi của cơ thể, đánh giá điều gì hiệu quả và chưa phù hợp thông qua việc bạn tự theo dõi cân nặng hàng tuần trên cùng một bàn cân. Nếu gặp khó khăn, đừng ngần ngại tham khảo ý kiến từ chuyên gia dinh dưỡng để điều chỉnh kế hoạch đúng hướng.
[embed-health-tool-bmr]
Cách xây dựng kế hoạch ăn uống lành mạnh
Có rất nhiều chế độ ăn uống lành mạnh khác nhau. Mỗi chế độ đều có nguyên tắc riêng và phù hợp với từng mục tiêu sức khỏe. Mời bạn cùng Hello Bacsi khám phá cách xây dựng kế hoạch ăn uống lành mạnh phù hợp với từng chế độ ăn sau đây nhé!
1. Chế độ ăn Địa Trung Hải
Chế độ ăn Địa Trung Hải tập trung vào thực phẩm có nguồn gốc thực vật (như rau củ, ngũ cốc nguyên hạt, đậu, trái cây) và chất béo lành mạnh (như dầu ô liu nguyên chất). Đây là chế độ ăn được khuyến khích với những người muốn bảo vệ tim mạch và phòng ngừa bệnh mạn tính nhờ thói quen ăn uống cân bằng, tự nhiên và ít chế biến.
Quy tắc lên kế hoạch cho bữa ăn Địa Trung Hải
- Ưu tiên rau xanh, trái cây tươi, đậu, hạt, ngũ cốc nguyên hạt trong đa số các bữa ăn.
- Dùng dầu ô liu nguyên chất thay cho bơ hoặc dầu động vật khi chế biến.
- Bổ sung cá béo (như cá hồi, cá thu) để bổ sung omega-3.
- Hạn chế thịt đỏ, đồ chiên, thức ăn nhanh và thực phẩm chế biến sẵn chứa nhiều Natri và đường tinh luyện.
- Sử dụng sữa chua hoặc phô mai tự nhiên ở mức độ vừa phải.
- Tránh đồ ngọt, nước ngọt, đồ uống có đường và rượu bia (hoặc dùng rất hạn chế nếu có thói quen trước đó).
2. Chế độ ăn DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension)
Chế độ ăn DASH được thiết kế để hỗ trợ ngăn ngừa và kiểm soát huyết áp cao, đồng thời cải thiện sức khỏe tim mạch. DASH khuyến khích ăn nhiều rau củ, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt và thực phẩm giàu kali, canxi, magiê, đồng thời hạn chế muối, đường bổ sung và chất béo bão hòa.
Nguyên tắc xây dựng kế hoạch ăn uống lành mạnh trong chế độ ăn DASH:
- Hạn chế muối trong chế biến và lựa chọn thực phẩm ít natri (đọc kỹ nhãn dinh dưỡng).
- Tăng cường rau xanh trong mỗi bữa ăn nhằm cung cấp chất xơ, vitamin và hỗ trợ kiểm soát huyết áp.
- Giới hạn đồ ngọt sao cho không quá 5 khẩu phần/tuần, bao gồm bánh kẹo, đồ tráng miệng và nước có đường.
- Ưu tiên các loại ngũ cốc nguyên cám như bánh mì nguyên cám, gạo lứt; có thể thay thế bằng bánh mì đen hoặc yến mạch để bổ sung năng lượng tốt hơn.
- Nên bổ sung các sản phẩm từ sữa không béo hoặc ít béo.
- Tránh dùng chất béo bão hòa từ thịt mỡ, bơ động vật; thay bằng dầu thực vật lành mạnh.
3. Chế độ ăn thực vật (Plant-based Diet)
Chế độ ăn thực vật ưu tiên thực phẩm có nguồn gốc từ thực vật như rau củ, trái cây, đậu, ngũ cốc nguyên hạt, các loại hạt và dầu thực vật. Bạn cần tập trung ăn “thiên về thực vật” hơn để hỗ trợ sức khỏe tim mạch, kiểm soát cân nặng và giảm nguy cơ bệnh mạn tính.
Quy tắc lên kế hoạch ăn uống lành mạnh cho chế độ Plant-based:
- Ưu tiên rau xanh, đậu, ngũ cốc nguyên hạt và trái cây tươi trong mỗi bữa ăn.
- Hạn chế thịt đỏ, dùng thịt như phần phụ để trang trí đĩa ăn thay vì trung tâm bữa ăn.
- Dùng chất béo lành mạnh như dầu ô liu, quả bơ, hạt… thay cho mỡ động vật.
- Chọn trái cây tươi làm món tráng miệng để hạn chế đồ ngọt chế biến sẵn.
4. Chếđộ ăn chay bán phần (Flexitarian)
Chế độ ăn chay bán phần (Flexitarian) là một hình thức ăn uống linh hoạt, kết hợp giữa ăn chay và thi thoảng dùng thực phẩm từ động vật. Đây là lựa chọn lý tưởng nếu bạn muốn tăng cường thực phẩm thực vật mà không phải loại bỏ hoàn toàn thịt, cá hay sữa khỏi chế độ ăn.
Quy tắc xây dựng thực đơn Flexitarian:
- Ưu tiên trái cây, rau củ, đậu, đậu hũ, ngũ cốc nguyên hạt và chất béo tốt.
- Giới hạn tiêu thụ thịt với tần suất ít hơn so với một chế độ ăn thông thường tùy giai đoạn và mục tiêu cá nhân.
- Dành ít nhất 2-5 ngày mỗi tuần để ăn chay hoàn toàn.
- Nên ưu tiên chọn các loại thịt nạc, ít mỡ và ít qua chế biến.
- Không cần giới hạn calo nghiêm ngặt, chỉ cần ưu tiên thực phẩm tự nhiên, ít chế biến.
- Tránh thực phẩm chế biến sẵn, đồ ngọt, đồ uống có đường và tinh bột tinh chế.
5. Chế độ ăn chống viêm (Anti-inflammatory Diet)
Chế độ ăn chống viêm là chế độ ăn uống hướng đến việc giảm viêm trong cơ thể – nguyên nhân nền của nhiều bệnh mạn tính. Chế độ này ưu tiên thực phẩm tươi, nguyên chất. Khuyến khích sử dụng chất béo không bão hòa và hạn chế tối đa thực phẩm chế biến, đường bổ sung và chất béo bão hòa.
Quy tắc lập kế hoạch ăn uống lành mạnh chống viêm:
- Ưu tiên rau củ có màu sắc tươi sáng, trái cây tươi, đậu, ngũ cốc nguyên hạt và cá béo giàu Omega 3 (cá hồi, cá thu, cá trích, cá mòi).
- Tăng cường chất chống oxy hóa và polyphenol từ trà, sô cô la đen, các loại quả mọng, rau xanh và đậu nành.
- Bổ sung chất béo tốt từ dầu ô liu, hạt lanh, hạt óc chó, bơ, các loại hạt và hạt giống.
- Sử dụng thảo mộc và gia vị có tính chống viêm như gừng, nghệ, quế khi chế biến món ăn.
- Hạn chế tối đa thực phẩm chế biến sẵn, đường tinh luyện, nước ngọt, thịt đỏ và chế biến sẵn, chất béo chuyển hóa, ngũ cốc tinh chế và rượu.
- Thay đổi từ từ, duy trì kế hoạch ăn uống lành mạnh lâu dài thay vì áp dụng nhất thời.
6. Chế độ ăn Whole30
Chế độ ăn Whole30 là một kế hoạch ăn uống kéo dài 30 ngày, yêu cầu loại bỏ hoàn toàn các nhóm thực phẩm có khả năng gây ảnh hưởng tiêu cực đến cơ thể như sữa, ngũ cốc, đường, đậu và rượu. Với mục tiêu là giúp cơ thể, cải thiện tiêu hóa, năng lượng và nhận biết thực phẩm nào gây nhạy cảm cho bản thân bạn.
Quy tắc xây dựng kế hoạch ăn uống lành mạnh trong Whole30:
- Chỉ ăn “thực phẩm nguyên chất” như rau củ, trái cây tươi ít ngọt, trứng, thịt nạc, cá, các loại hạt, dầu lành mạnh (dầu ô liu, bơ, dầu dừa).
- Tuyệt đối không dùng: đường (kể cả tự nhiên), sữa, ngũ cốc, các loại đậu, thực phẩm chế biến, rượu và chất tạo ngọt nhân tạo.
- Không dùng những nguyên liệu được phép trong Whole30 để “biến tấu” thành các món ăn như bánh ngọt, bánh pancake, kem…
7. Chế độ ăn Eat Clean
Chế độ ăn Eat Clean (ăn sạch) hướng đến việc tiêu thụ thực phẩm ở trạng thái tự nhiên nhất có thể, hạn chế tối đa đồ chế biến sẵn, phụ gia, đường, muối hay chất bảo quản. Mục tiêu là nuôi dưỡng cơ thể bằng nguồn thực phẩm tươi, nguyên chất, giúp tăng năng lượng, cải thiện sức khỏe và kiểm soát cân nặng hiệu quả.
Cách lập kế hoạch ăn uống lành mạnh theo chế độ Eat Clean:
- Ưu tiên thực phẩm tươi sống như rau, trái cây, thịt nạc, cá, trứng, ngũ cốc nguyên hạt, đậu và các loại hạt.
- Tránh xa thực phẩm đóng hộp, chế biến sẵn hoặc chứa nhiều đường, muối, chất béo bão hòa, phẩm màu và chất bảo quản.
- Tự nấu ăn tại nhà để kiểm soát nguyên liệu và phương pháp chế biến.
- Hạn chế đồ ngọt, nước ngọt, món chiên rán – thay bằng đồ nướng, hấp, luộc.
- Uống nhiều nước lọc, trà thảo mộc hoặc nước ép không đường thay cho nước ngọt công nghiệp.
Một người có thể “Eat Well” mà không cần tuân thủ quá nghiêm ngặt các nguyên tắc của Eat Clean (ví dụ, vẫn có thể sử dụng một số gia vị hay cách chế biến phức tạp hơn miễn là vẫn đảm bảo tính dinh dưỡng và sự lành mạnh).
8. Chế độ ăn Low-Carb
Chế độ ăn Low-Carb là phương pháp giảm thiểu lượng carbohydrate trong khẩu phần ăn, thay vào đó tăng cường protein và chất béo lành mạnh. Thói quen ăn uống lành mạnh này thường được áp dụng để giảm cân, cải thiện lượng đường huyết và hỗ trợ sức khỏe tim mạch.
Cách lập kế hoạch ăn uống lành mạnh theo chế độ Low-Carb:
- Giới hạn dưới 130 g carbohydrate/ngày hoặc đến 20-50g carbohydrate trong ngày (đạt mức giới hạn này thì được gọi là chếđộ Ketonegic.
- Hạn chế thực phẩm giàu carb như bánh mì trắng, cơm, mì ống, khoai tây, bánh kẹo và nước ngọt.
- Ưu tiên protein từ thịt nạc, cá, trứng, sữa ít béo và các nguồn chất béo lành mạnh như dầu ô liu, quả bơ, các loại hạt.
- Ăn nhiều rau củ không chứa tinh bột như cải bó xôi, súp lơ, bông cải xanh.
- Một số loại trái cây ít đường như dâu tây, việt quất có thể dùng với lượng vừa phải.
- Tránh đường tinh luyện, bột mì trắng và thực phẩm chế biến sẵn.
- Nếu mới bắt đầu, nên giảm carb từ từ để cơ thể thích nghi và tránh mệt mỏi.
Những điều cần lưu ý khi theo đuổi kế hoạch ăn uống lành mạnh
Bên cạnh việc xây dựng kế hoạch ăn uống lành mạnh, bạn cũng cần chú ý thêm một vài điều nhỏ nhưng quan trọng để kế hoạch ăn uống đạt hiệu quả cao và duy trì lâu dài:
- Uống đủ nước lọc mỗi ngày: vì nước tạo môi trường giúp chuyển hóa, thanh lọc cơ thể và giảm cảm giác đói giả, từ đó thúc đẩy việc ăn uống lành mạnh, hiệu quả hơn.
- Tuân thủ đúng kế hoạch đã đề ra: Hạn chế thay đổi nguyên liệu hay món ăn ngoài kế hoạch để tránh mất kiểm soát dinh dưỡng.
- Giảm tối đa đồ ăn vặt không lành mạnh: Cảm giác đói dễ khiến bạn thèm ăn vặt, nhưng hãy chọn ăn nhẹ trước bữa chính bằng thực phẩm tốt cho sức khỏe như trái cây hoặc hạt.
- Nấu ăn tại nhà càng nhiều càng tốt: Tự chuẩn bị bữa ăn giúp bạn kiểm soát nguyên liệu, cách chế biến và giảm chất phụ gia không cần thiết.
- Ưu tiên nguyên liệu tươi: Thực phẩm tươi chứa nhiều dinh dưỡng hơn so với thực phẩm đông lạnh, khô hoặc chế biến sẵn.
- Chuẩn bị món ăn vặt tốt cho sức khỏe: Các loại hạt không tẩm ướp, sữa chua ít đường hoặc trái cây cắt sẵn là lựa chọn lý tưởng để nạp năng lượng.
- Nên tạo thói quen đọc kỹ nhãn thực phẩm, tránh các sản phẩm chứa quá nhiều natri, đường bổ sung và chất béo bão hòa.
Kết luận
Một kế hoạch ăn uống lành mạnh không cần quá phức tạp, miễn là bạn hiểu rõ nhu cầu của cơ thể và có chiến lược phù hợp. Hãy bắt đầu từ những thay đổi nhỏ, duy trì sự kiên trì. Lúc đó, bạn sẽ sớm thấy được sự chuyển biến tích cực về cả thể chất lẫn tinh thần. Hôm nay là thời điểm lý tưởng để bạn bắt đầu hành trình sống khỏe này đấy!
