Tình trạng ô nhiễm không khí ngày càng gia tăng khiến cho nhiều cảnh báo được đưa ra cùng nhiều khuyến nghị thay đổi lối sống để bảo vệ sức khỏe và môi trường. Mỗi người đều cần tự ý thức về tác hại của ô nhiễm không khí và thực hiện các biện pháp khắc phục để duy trì môi trường sống.
Cuộc khảo sát thường niên của IQAir xếp Việt Nam là quốc gia ô nhiễm cao thứ 2 trong khu vực ASEAN và có chất lượng không khí kém thứ 22 trên toàn cầu. Trong đó, Hà Nội bị xếp hạng thành phố ô nhiễm thứ 8 trên thế giới. Điều này cho thấy tình hình đáng lo ngại về chất lượng không khí mà chúng ta hít thở mỗi ngày. Chất lượng không khí kém là nguy cơ lớn đối với sức khỏe ở Việt Nam và trên toàn cầu khi các hạt vật chất hay bụi mịn (PM2.5) có khả năng xâm nhập sâu vào phổi và hệ thống tim mạch của con người. Hãy đọc tiếp bài viết sau đây của Hello Bacsi để hiểu rõ hơn về tác hại của ô nhiễm không khí.
Ô nhiễm không khí là gì?
Ô nhiễm không khí mô tả tình trạng môi trường không khí có những sự thay đổi lớn trong thành phần không khí, xuất hiện thêm các khí lạ, khói bụi, hơi độc… Sự thay đổi này có thể đến từ khí thải, hơi hóa chất từ các ngành sản xuất công nghiệp – thủ công nghiệp, khói bụi từ phương tiện giao thông gây ra các mùi lạ trong không khí, làm giảm tầm nhìn, góp phần vào quá trình biến đổi khí hậu. Những tác nhân này gây ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và môi trường sống của các loài sinh vật, bao gồm con người cùng các động – thực vật trên trái đất.
Các nhà khoa học ước tính ô nhiễm không khí gây ra khoảng 7 triệu ca tử vong trên toàn cầu và ít nhất 70.000 ca tử vong mỗi năm tại Việt Nam, khiến cho tuổi thọ trung bình bị rút ngắn 1,4 năm. Những nguy cơ về sức khỏe khi tiếp xúc lâu dài với không khí bị ô nhiễm gồm đột quỵ, bệnh tim, ung thư phổi và bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD).
[embed-health-tool-bmi]
Nguyên nhân gây ô nhiễm không khí
Nguồn gây ô nhiễm không khí có thể đến từ con người và tự nhiên. Ví dụ, những chất ô nhiễm không khí là khí nitrogen dioxide (NO2), ozone (O3), sulphur dioxide (SO2), methane (CH4), carbon monoxide (CO), các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOCs) và các hạt vật chất (PM).
1. Nguyên nhân từ tự nhiên
Nguồn gây ô nhiễm không khí từ tự nhiên có thể xuất phát từ các hiện tượng sau:
- Phun trào núi lửa: Khi núi lửa phun trào sẽ mang đến một lượng lớn dưỡng chất cho đất đai trở nên màu mỡ hơn. Thế nhưng, trong quá trình phun trào sẽ sinh ra một lượng lớn các khí metan, clo, lưu huỳnh khiến cho không khí bị ô nhiễm nghiêm trọng.
- Cháy rừng: Những đám cháy rừng tự nhiên sinh ra một lượng khí nito oxide rất lớn cùng với nhiều khói bụi, tàn tro vào không khí, khiến chất lượng không khí bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
- Bão tố: Những cơn bão cũng mang theo một lượng lớn bụi mịn và khí carbon oxide (COx), làm ô nhiễm không khí.
- Gió là tác nhân gián tiếp khiến ô nhiễm không khí lan rộng: Mặc dù không phải nguồn gây ô nhiễm không khí trực tiếp nhưng gió đã gián tiếp khiến cho tình trạng ô nhiễm lan rộng hơn. Theo chiều gió, các bụi bẩn, khí độc, khói bụi từ thiên tai hoặc các khu sản xuất xả khí thải sẽ được đưa đi xa hơn. Kết quả là tình trạng ô nhiễm không khí lan rộng đến các khu vực lân cận rất nhanh.
Ngoài ra, xác chết động vật bị phân hủy, sóng biển hay phóng xạ tự nhiên cũng là những nguồn góp phần gây ô nhiễm không khí từ tự nhiên.
2. Nguyên nhân từ con người
Con người không chỉ là nạn nhân của tình trạng ô nhiễm không khí mà cũng là tác nhân chính khiến cho không khí bị ô nhiễm từ các hoạt động sản xuất, sinh hoạt. Rất nhiều các hoạt động hàng ngày gây gia tăng tình trạng ô nhiễm không khí, chẳng hạn như:
- Hoạt động sinh hoạt: Những hoạt động sinh hoạt bình thường trong nhà như nấu nướng, đốt nhiên liệu để sưởi ấm, khí thải từ các nhiên liệu cháy như khí gas, than củi… cũng giải phóng rất nhiều khí độc và bụi vào môi trường không khí. Quá trình này cũng sản sinh ra các khí CO, CO2, NOx, SOx,… độc hại và ảnh hưởng xấu đến sức khỏe con người.
- Hoạt động sản xuất công – nông nghiệp: Khói bụi từ các ống xả khí thải của các nhà máy, xí nghiệp trong khu công nghiệp có thể phủ đen cả một khoảng trời. Các khí thải độc hại bao gồm CO2, CO, SO2, NOx cùng nhiều chất hữu cơ bay hơi khác ở nồng độ cao. Các nhà máy còn làm ô nhiễm cả môi trường nước, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người. Một hậu quả từ những hoạt động sản xuất công nghiệp, thủ công nghiệp không xử lý khí thải đúng cách là gây ra hiện tượng mưa axit. Hoạt động đốt rơm, rạ, đốt rừng làm rẫy hay việc phun thuốc trừ sâu, dùng phân bón hóa học quá mức trong nông nghiệp cũng là nguyên nhân gây ô nhiễm không khí.
- Hoạt động giao thông vận tải: Với số lượng lớn các phương tiện giao thông di chuyển hàng ngày thì lượng khí thải xả vào môi trường là vô cùng khủng khiếp. Đặc biệt, những phương tiện giao thông đã cũ, máy móc hoạt động kém thì lượng khí thải càng nhiều và độc hại hơn, bao gồm các khí CO, NO2, SO2, các chất hữu cơ bay hơi… Báo cáo từ Cơ quan năng lượng quốc tế (IEA) cho thấy hoạt động giao thông vận tải chiếm 24,34% lượng carbon mỗi năm. Đây là nguyên nhân gây ô nhiễm không khí đứng thứ hai, chỉ sau các hoạt động công nghiệp.
- Hoạt động xây dựng cơ sở hạ tầng: Việc xây dựng các công trình như nhà ở, chung cư, cầu đường… luôn mang đến nhiều tác nhân gây ô nhiễm không khí, dễ thấy nhất là nồng độ bụi mịn tăng cao làm giảm tầm nhìn và gây ra nhiều tác hại đến sức khỏe con người. Khi vận chuyển vật liệu xây dưng cũng sẽ gây vương vãi bụi bẩn, sản sinh lượng lớn khói bụi, có thể gây cản trở các phương tiện giao thông khác cùng lưu thông trên đường.
- Hoạt động quốc phòng – quân sự: Các nghiên cứu vũ khí quân sự hay chất độc chiến tranh cũng gây ra nhiều ảnh hưởng đến môi trường và sức khỏe con người. Mối đe dọa từ bom hạt nhân vẫn luôn tồn tại, nếu bị rò rỉ thì sẽ là nguồn gây ô nhiễm cực kỳ nặng nề và có nhiều tác hại nghiêm trọng đến sức khỏe của hàng triệu người.
- Thu gom xử lý rác thải: Lượng rác thải quá lớn trong khi các khu tập kết lại không đủ khả năng xử lý sẽ là nguồn gây ô nhiễm không khí rất lớn. Một số nơi sử dụng phương pháp xử lý rác thải thủ công như đốt hay chốn lấp rác lại càng khiến không khí bị ô nhiễm nghiêm trọng.
Ô nhiễm không khí gây ra những hậu quả nào?
Không khí luôn bao trùm không gian sống của trái đất. Thế nên, khi không khí bị ô nhiễm chắc chắn sẽ gây ra những thay đổi lớn về môi trường, khí hậu, ảnh hưởng đến tất cả các loài sinh vật, từ động – thực vật đến con người. Ô nhiễm không khí được cho là nguyên nhân dẫn đến tử vong của hàng triệu người mỗi năm.
1. Đối với sức khỏe con người
Tác hại của ô nhiễm không khí đối với con người là rất lớn. Đó là tác nhân chính khiến cho tỷ lệ mắc phải các bệnh lý về hô hấp, ung thư, bệnh mạn tính ngày càng gia tăng.
Bụi mịn PM2.5, PM10, các khí độc như SO2, NO2, CO, ozone… có thể xâm nhập sâu vào bên trong phổi gây ra nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng như viêm phổi, hen suyễn, bệnh tim mạch, kể cả ung thư phổi.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng cho thấy bằng chứng về mối liên hệ giữa việc tiếp xúc với các chất ô nhiễm không khí và bệnh đái tháo đường type 2, béo phì, viêm hệ thống, Alzheimer, chứng mất trí nhớ. Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế cũng phân loại ô nhiễm không khí, nhất là bụi mịn PM2.5 là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến ung thư.
Bảng tóm tắt sự ảnh hưởng của một số tác nhân ô nhiễm không khí đến sức khỏe con người:
| Chất gây ô nhiễm | Tác động, ảnh hưởng |
|---|---|
| Carbon monoxide (CO) | Gây độc khi hút phải, làm giảm khả năng vận chuyển oxy trong máu và tăng áp lực lên tim, phổi. |
| Sulphur dioxide (SO2) | Tạo phản ứng trong không khí gây nên mưa axit, gây trở ngại cho hoạt động hô hấp của con người. |
| Bụi PM10 | Làm tăng nguy cơ bị ung thư, khiến các bệnh hô hấp trở nên nghiêm trọng hơn. |
| Bụi mịn PM2.5 | Có khả năng xâm nhập sâu vào phổi, ảnh hưởng đến hệ hô hấp và hệ thống mạch máu. |
| Nitrogen dioxide (NO2) | Hình thành chất quang khói. |
| Chất quang oxy hóa (O3 và aldehyde) | Chất kích ứng, chất quang oxy hóa làm tổn hại vật chất, khiến các bệnh hô hấp trầm trọng hơn. |
| Chì (Pb) | Tác động tiêu cực đến sự phát triển trí tuệ của trẻ em và gây ra nhiều ảnh hưởng nặng nề khác. |
Tác hại của ô nhiễm không khí đến con người có thể khác nhau tùy vào mức độ và thời gian tiếp xúc với không khí bị ô nhiễm cũng như loại chất ô nhiễm. Những ảnh hưởng này có thể là ngắn hạn hoặc dài hạn.
Các tác động ngắn hạn có thể là tạm thời, gồm các bệnh lý như viêm phổi, viêm phế quản hoặc những triệu chứng khó chịu như kích ứng mũi, họng, mắt hoặc da. Tình trạng hít phải không khí ô nhiễm cũng có thể gây đau đầu, chóng mặt, buồn nôn.
Tác động dài hạn từ ô nhiễm không khí có thể kéo dài nhiều năm hoặc suốt đời, thậm chí gây tử vong. Những tác động dài hạn đó là bệnh tim, ung thư phổi, các bệnh hô hấp mạn tính như khí phế thũng. Tiếp xúc với nồng độ cao chất ô nhiễm hoặc sống trong môi trường ô nhiễm không khí lâu dài có thể gây tổn thương đến hệ thần kinh, não, thận, gan và các cơ quan khác. Phụ nữ mang thai tiếp xúc nhiều với không khí ô nhiễm có khả năng tăng nguy cơ gây dị tật bẩm sinh ở thai nhi.
2. Đối với động – thực vật
Việc hít phải các khí độc như SO2, NO2, CO… trong không khí bị ô nhiễm sẽ gây tắc nghẽn khí quản, đường hô hấp của các loài động vật, cũng như khiến cho hệ miễn dịch của chúng bị suy yếu. Các chất ô nhiễm cũng làm tăng nguy cơ bệnh tật, tổn thương ADN, tổn hại hệ sinh sản của các loài động vật.
Chẳng hạn axit flohydric hay Hydro florua (viết tắt là HF), là một loại khí nguy hiểm, tạo thành acid hydrofluoric. Hợp chất này được sử dụng rộng rãi trong nhiều ngành công nghiệp, như lọc dầu, làm sạch kim loại, tách và phá đá, ngành chế tạo thủy tinh và kính. Thế nhưng, việc tiếp xúc với acid flohydric có thể gây ra nguy hiểm và tác hại cho sức khỏe con người và môi trường như:
- Có thể gây ra chứng mù do sự hủy hoại nhanh chóng của giác mạc.
- Ăn mòn và xâm nhập khi tiếp xúc với độ ẩm.
- Khiến các cây ăn trái rụng lá hàng loạt, về lâu dài sẽ gây giảm số lượng cây xanh, gián tiếp làm trái đất nóng lên cùng với hiệu ứng nhà kính. Từ đó, sự biến đổi khí hậu xảy ra khiến cho tình hình thời tiết ngày càng cực đoan, dẫn đến nhiều thiên tai trong tự nhiên.
Ô nhiễm không khí từ hoạt động sản xuất gây ra mưa axit cũng khiến cây cối chết dần. Nguồn nước bị ô nhiễm do xả thải không được xử lý khiến các vi sinh vật trong đất không còn, ảnh hưởng đến mùa màng, nuôi trồng. Mưa axit còn có khả năng khiến cho các tòa nhà và di tích mục nát.
3. Đối với môi trường – khí hậu
Tình trạng ô nhiễm không khí có liên hệ mật thiết với biến đổi khí hậu. Quá trình đốt cháy nhiên liệu hóa thạch vừa gây biến đổi khí hậu vừa là tác nhân chính dẫn đến ô nhiễm không khí. Hội đồng liên chính phủ về Biến đổi khí hậu của Liên Hợp Quốc đã cảnh báo rằng nếu quy trình sản xuất nhiệt điện từ đốt than không dừng lại vào năm 2050 thì nhiệt độ trái đất sẽ tăng hơn 1,5ºC và chúng ta có thể gặp phải một cuộc khủng hoảng khí hậu lớn trong vòng 20 năm tới.
Các chất gây ô nhiễm không khí như khí metan, muội than (carbon đen – black carbon) là những chất gây ô nhiễm trong thời gian ngắn nhưng có khả năng gây nóng toàn cầu hơn nhiều so với carbon dioxide (CO2). Carbon đen làm bầu khí quyển của trái đất ấm lên bằng cách hấp thụ ánh sáng mặt trời, từ đó đẩy nhanh quá trình tan chảy của tuyết và băng. Khí metan lại là một loại khí nhà kính mạnh gấp 84 lần CO2 và là tiền chất của ozone, một chất gây ô nhiễm không khí. Cả ozone và carbon đen đều gây ảnh hưởng đến các quá trình thời tiết và làm giảm năng suất nông nghiệp, đe dọa đến nguồn lương thực tự nhiên.
4. Đối với nền kinh tế
Không chỉ ảnh hưởng về sức khỏe, ô nhiễm không khí còn ảnh hưởng đến nền kinh tế nói chung. Ô nhiễm không khí sẽ làm giảm năng suất của người lao động, tác động tiêu cực đến năng suất cây trồng và chăn nuôi, giảm doanh thu du lịch trong nước và quốc tế cũng như đầu tư quốc tế, gây thiệt hại cho các công trình di sản do ảnh hưởng từ mưa axit, suy thoái hệ sinh thái và đa dạng sinh học.
Ước tính thiệt hại về kinh tế – xã hội do ô nhiễm không khí ở Việt Nam lên đến hơn 13 tỷ USD mỗi năm, chưa bao gồm chi phí làm sạch trong tương lai. Số tiền thiệt hại trên tương đương với 4% GDP của đất nước. Không khí sạch là một trong những điều kiện cần thiết để phát triển con người, hướng tới các mục tiêu phát triển bền vững khác.
Làm thế nào để khắc phục tình trạng ô nhiễm không khí
Tăng cường hành động để giải quyết tình trạng ô nhiễm không khí không chỉ mang lại lợi ích cho sức khỏe mà còn giúp xã hội và kinh tế phát triển tốt hơn. Ở cấp độ cá nhân, mỗi người đều nên chủ động thực hiện những biện pháp bảo vệ bản thân và gia đình trước tình trạng không khí ô nhiễm, đồng thời chung tay giảm phát thải chất ô nhiễm ra ngoài môi trường sống, chuyển đổi lối sống thân thiện hơn với môi trường. Những việc mà chúng ta có thể làm để khắc phục tình trạng ô nhiễm không khí là:
1. Cải thiện ý thức cộng đồng
Nếu mỗi cá nhân đều có ý thức bảo vệ môi trường, cải thiện chất lượng không khí thì sẽ tạo nên một ý thức cộng đồng xanh, bền vững. Hãy bắt đầu từ việc thay đổi thói quen sinh hoạt thông thường:
- Phân loại rác thải và xử lý rác đúng cách, không tự ý đốt rác thải bừa bãi.
- Thay thế các nhiên liệu đốt từ than, củi, khí gas sang các thiết bị điện để giảm ô nhiễm không khí trong nhà.
- Tắt các thiết bị điện khi không sử dụng để tiết kiệm năng lượng.
- Ưu tiên sử dụng phương tiện giao thông công cộng để giảm khí thải từ nhiều phương tiện giao thông cá nhân.
- Kiểm tra chất lượng xe cá nhân để đảm bảo mức độ khí thải nằm trong ngưỡng an toàn cho phép đối với môi trường.
- Cố gắng tái sử dụng và tái chế các đồ dùng còn khả năng.
2. Tăng cường bảo vệ rừng và trồng nhiều cây xanh
Tích cực trồng nhiều cây xanh và phát triển những khu rừng nhân tạo cũng là biện pháp hữu ích để giúp giảm thiểu tình trạng ô nhiễm không khí một cách tự nhiên. Cây xanh góp phần giữ lại các bụi bẩn và lọc không khí, ngăn ngừa nhiều thiên tai xảy ra. Việc trồng nhiều cây xanh tại các công viên, vỉa hè ở các khu đô thị lớn giúp giảm bớt khói bụi, khí thải, góp phần làm mát không khí, cải thiện được chất lượng không khí tốt hơn.
3. Hạn chế sử dụng nguyên – nhiên liệu gây ô nhiễm
Thay đổi nguồn nguyên – nhiên liệu sử dụng trong đời sống cũng là cách để khắc phục tình trạng ô nhiễm không khí. Thay vì tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch như than đá, dầu mỏ thì có thể chuyển sang các nguồn năng lượng có khả năng tái tạo bền vững như điện mặt trời, điện gió, năng lượng thủy điện. Nguồn nhiên liệu hóa thạch khi khai thác sử dụng sẽ tạo ra nhiều CO2 cùng các chất độc hại khác gây ô nhiễm không khí.
Bên cạnh đó, chúng ta cũng nên chuyển đổi thói quen sử dụng các đồ vật dùng một lần. Hãy tìm kiếm và ưu tiên dùng các nguyên liệu thân thiện với môi trường như nhựa sinh học, giấy tái chế, nguyên vật liệu dễ phân hủy/ tái chế. Hạn chế sử dụng những vật dùng một lần nhưng khó phân hủy như túi nilon, ly/ chai nhựa… để giảm thiểu rác thải ra môi trường.
4. Ứng dụng công nghệ xử lý khí thải vào đời sống
Để đảm bảo chất lượng không khí ở trong nhà, bạn có thể áp dụng các công nghệ tiên tiến vào đời sống để xử lý khí thải hiệu quả. Sử dụng hệ thống lọc không khí trong nhà hay thiết bị hấp thụ khí thông minh đều giúp hạn chế lượng chất ô nhiễm không khí phát thải từ các nguồn gây hại như khí thải xe cộ, khí đốt…
5. Đeo khẩu trang khi ra ngoài trời
Khi ra ngoài trời trong những ngày có chất lượng không khí kém thì mọi người nên chủ động đeo khẩu trang có khả năng lọc được bụi mịn để tự bảo vệ sức khỏe, hạn chế nguy cơ hít phải các tác nhân gây ô nhiễm gây hại cho hệ hô hấp. Khẩu trang vải, khẩu trang y tế hoặc khẩu trang N95 là những lựa chọn phù hợp giúp giảm thiểu tác hại của ô nhiễm không khí ngoài trời lên sức khỏe.
6. Sử dụng máy lọc không khí cho không gian sống
Biện pháp khắc phục ô nhiễm không khí, giảm thiểu tác hại của ô nhiễm không khí lên sức khỏe trực tiếp và hữu hiệu hiện nay là sử dụng máy lọc không khí cùng công nghệ để làm sạch không khí trong nhà. Không khí trong nhà được lọc sạch không chỉ giúp đảm bảo sức khỏe của gia đình mà cũng giảm thiểu sự phát thải khí thải sinh hoạt ra môi trường bên ngoài. Điều này góp phần làm giảm sự ô nhiễm không khí ngoài trời.
Ngoài ra, chiến lược giải quyết ô nhiễm không khí cũng cần được thay đổi ở cấp chính sách, cấp ngành để mang lại lợi ích cho mọi người dân. Chính phủ Việt Nam cũng đã đặt ra các mục tiêu hành động về biến đổi khí hậu, mang lại nhiều lợi ích đáng kể cho việc giải tình trạng ô nhiễm không khí. Các tổ chức quốc tế như WHO, UNDP và UNICEF sẵn sàng hỗ trợ Chính phủ Việt Nam đảm bảo cho mọi công dân đều có quyền được hít thở không khí trong lành.
