Nên làm gì khi có ý định tự sát? Bác sĩ tâm thần hướng dẫn cách đối diện và ứng phó tình huống

Hiểu được tầm quan trọng của vấn đề, Ban biên tập Hello Bacsi cùng với BS. Nguyễn Thị Thu Sương chuyên khoa Nội thần kinh tại Bệnh viện Nguyễn Tri Phương, giảng viên bộ môn Tâm thần tại Trường Đại học Y Dược TPHCM, sẽ gửi đến độc giả những thông tin cần thiết, thiết thực để từ đó biết cách ứng phó với vấn đề này. 

Phần 1: Thực trạng người trẻ có ý định tự sát tại Việt Nam

Cộng đồng sức khỏe tinh thần của HelloBacsi thường xuyên nhận các câu hỏi liên quan đến vấn đề ‘tự tử’ từ những người dùng ẩn danh. Dưới đây là một vài nội dung tiêu biểu mà Hello Bacsi nhận được:

Phần 2: Hiểu về tự tử

2.1 Ý định tự tử là gì? Ai là người có nguy cơ tự tử?

Theo Phân loại Bệnh Quốc tế (ICD – 11), Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) định nghĩa, ý định tự sát sát là những suy nghĩ, ý tưởng hay sự nghiền ngẫm về những khả năng kết thúc cuộc sống của một cá nhân. Xuất phát điểm của ý định tự sát chính là sự cân nhắc rằng, nếu chết đi thì chắc mọi thứ sẽ tốt hơn. 

Về mặt Tâm lý học, chuyên ngành Tâm thần học, ý định tự sát và hành vi tự sát là một trong các triệu chứng thuộc nhóm các rối loạn như: Trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn lưỡng cực, tâm thần phân liệt…Tuy nhiên, các triệu chứng này có cách để kiểm soát và can thiệp điều trị.

Cũng theo góc nhìn y khoa, nguyên nhân khiến một cá nhân nảy sinh ý định tự sát thường là do sự tương tác giữa 3 yếu tố: Di truyền, sinh học và môi trường.

• Di truyền: Là những yếu tố thuộc về gen.
• Sinh học: Các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin, dopamine… các chất này nếu quá dư thừa hoặc quá thiếu hụt cũng sẽ gây tác động đến suy nghĩ và hành vi, trong tình huống này là có tác động đến suy nghĩ và hành vi tự sát.
• Môi trường: Bao gồm từ hoàn cảnh ra đời, đời sống gia đình, quá trình học tập và hoàn cảnh hiện tại của một cá nhân. Bên cạnh đó, trong quá trình sống, những sự kiện gây sang chấn cũng góp phần tăng mức độ tác động đến cá nhân như: Vấn đề sức khỏe tinh thần, thất nghiệp, thất tình, gia đình đổ vỡ, hoàn cảnh sống căng thẳng…

Tuy nhiên, khi nhìn vào thực tế, tình trạng các cá nhân có ý định và/hoặc có hành vi tự sát là không giới hạn ở bất kỳ độ tuổi hay giới tính nào. Do đó, cần phải nhấn mạnh rằng, tình trạng nảy sinh ý định tự sát không chỉ do tự thân mỗi cá nhân, mà có liên quan đến hoàn cảnh sống, sự tác động từ các bệnh lý và/hoặc từ những sang chấn tâm lý khác gây ra.

Vòng lặp suy nghĩ và cảm xúc của những cá nhân dễ nảy sinh ý định tự sát:

• Cảm nhận đau khổ sâu sắc: Cá nhân cảm thấy buồn bã, đau đớn với những căng thẳng nội tại, những sự kiện và môi trường xung quanh luôn diễn ra ở mức vượt ngưỡng chịu đựng.
• Cảm giác đơn độc: Cá nhân cảm thấy không ai hiểu được mình, không ai giúp mình, ai cũng phán xét mình, coi thường mình… Dần dần vòng lặp suy nghĩ được hình thành và cầm tù bản thân họ khỏi những nguồn trợ giúp xung quanh.
• Cảm thấy bế tắc, tuyệt vọng: Cá nhân cảm thấy không còn cách nào khác để giải quyết vấn đề, không có phương pháp nào có thể xoa dịu nỗi đau mà họ đang trải qua.

2.2 Tâm lý của người muốn tự sát qua 3 giai đoạn: Suy nghĩ – Ý định – Thực hiện

Trên thực tế, không phải chỉ khi một cá nhân nói rằng “tôi muốn tự tử” thì họ mới có hành động tự tử. Vì trong một số trường hợp, cá nhân không hề nói gì cũng như không có bất kỳ biểu hiện khả nghi gì thì cũng đột ngột tự kết liễu bản thân.

Do đó, để lý giải tình trạng này, bác sĩ sẽ giúp bạn làm rõ từng giai đoạn trong tâm lý của người có ý định tự sát. Ở từng giai đoạn tương ứng, bác sĩ sẽ chỉ ra các dấu hiệu nhận biết cũng như hướng dẫn bạn cách ứng phó sao cho phù hợp.

Giai đoạn 1: Sự xuất hiện và phát triển của ý tưởng tự sát

Cá nhân có suy nghĩ muốn kết thúc sự sống của bản thân, có thể họ sẽ nói:

• “Tôi muốn chết đi cho xong” (phổ biến).
• “Mọi thứ sẽ tốt đẹp hơn nếu không có tôi”.
• “Tôi không còn muốn tiếp tục cuộc sống này nữa”.
• “Tôi muốn ngủ một giấc thật dài và không tỉnh dậy nữa”.
• “Nếu một ngày không có tôi không biết mọi thứ sẽ như thế nào”.

Giải pháp ở giai đoạn 1:

Liệu pháp được đề xuất ở giai đoạn này là kết hợp cả tham vấn tâm lý và điều trị chuyên khoa tâm thần một cách tích cực. Mục đích nhằm giảm tình trạng quá tải về mặt cảm xúc, đồng thời giúp họ tái kết nối với bản thân và mọi người xung quanh. 

Hoạt động nên làm:

• Tăng cường nghỉ ngơi, ngủ đủ.
• Duy trì chế độ sinh hoạt lành mạnh, ăn uống và tập luyện.
• Giảm bớt cảm giác đau khổ trong họ. Mang họ đến môi trường sống an toàn và lành mạnh hơn, nơi mà họ được tạo điều kiện để chia sẻ và bộc lộ bản thân.
• Giúp họ tái kết nối với cộng đồng, bạn bè, gia đình, người thân, đặc biệt là với các chuyên gia và bác sĩ, để họ hợp tác hơn trong quá trình điều trị (nếu có).

Giai đoạn 2: Có ý định và lên kế hoạch tự sát

Ở giai đoạn này, mức độ không còn ở suy nghĩ mà đã được diễn giải thành ý tưởng, cách thức thực hiện, thực hiện khi nào, ở đâu hay thậm chí là dự đoán luôn hậu quả.

Cá nhân đã có ý tưởng hay kế hoạch tự sát, khi quan sát từ bên ngoài có thể thấy:

• Họ tránh tiếp xúc với người khác và ngược lại. Đây là biểu hiện của sự thu mình, dần tách bản thân ra khỏi cộng đồng.
• Cá nhân đột ngột trở nên mạnh mẽ một cách lạ thường, bớt nhắc đến nỗi đau và cảm xúc buồn của bản thân, mặc dù tình hình có thể đã trở nên tệ hơn.
• Cá nhân dành nhiều thời gian để tính toán, lập kế hoạch, tích trữ các dụng cụ, đồ đạc để hỗ trợ quá trình thực hiện.

Giải pháp ở giai đoạn 2:

• Nếu là cá nhân đang trong hoàn cảnh này, bạn cần chia sẻ với gia đình, nhất là những ai mà bạn tin tưởng, thân cận. Nếu bạn là người phát hiện ra một người khác đang ở giai đoạn này, bạn cần thông báo cho gia đình của họ, nếu ở gần họ thì nên dành thời gian tiếp xúc với họ, và can ngăn họ thực hiện hành vi. 

Giai đoạn 3: Quyết định và thực hiện

Khẩn cấp!!! Cá nhân đã quyết định sẽ thực hiện hành động dựa trên kế hoạch đã chuẩn bị trước đó. Cá nhân rơi vào chế độ “Auto-pilot” – Chế độ tự động thực hiện các bước đã được lên kế hoạch ở giai đoạn 2, đồng thời, tâm trí họ nhắc đi nhắc lại kế hoạch đó trong đầu.

Giải pháp ở giai đoạn 3:

• Đây là giai đoạn nghiêm trọng nhất của tiến trình, chắc chắn cần đến sự chăm sac và hỗ trợ từ người có chuyên môn về tâm thần sớm nhất có thể. Giải pháp được đề xuất là ngay lập tức liên hệ bác sĩ và cùng người thân, gia đình, bạn bè, người gần gũi nhất cùng họ có mặt tại cơ sở y tế.

2.3 Những biểu hiện của một người có ý định tự tử

Những dấu hiệu trực tiếp bao gồm:

• Đề cập trực tiếp đến cái chết thông qua việc nói, kể hoặc viết.
• Có các hành vi chuẩn bị cho cái chết như: Viết di chúc, nói lời từ biệt với mọi người
• Tìm cách tự tử: Tìm kiếm thông tin về cách thức tự tử, tìm cách hoặc trực tiếp tiếp cận với các công cụ như thuốc, vũ khí hoặc các phương tiện khác.
• Đe dọa sẽ tự làm hại bản thân hoặc tự sát: Nhóm nguy cơ này thường không gây được sự chú ý từ người khác, vì nhiều người cho rằng, mấy người nói vậy sẽ không dám hành động. Tuy nhiên đây là bước đầu của việc nảy sinh ý định và thực hiện hành vi tự sát.

Biểu hiện về cảm xúc:

• Giận dữ, tức giận tăng cao.
• Thường xuyên lo lắng, bồn chồn.
• Cảm thấy đau khổ đến mức không thể chịu đựng được.
• Cảm thấy vô vọng, cảm thấy bị mắc kẹt, như thể không có lối thoát.
• Sự thay đổi tâm trạng đột ngột: Đột ngột trở nên vui vẻ, nhẹ nhõm là do quyết định thực hiện hành vi đã được thiết lập và cá nhân đang tiến vào giai đoạn 3.

Các biểu hiện khác:

• Gặp rối loạn về giấc ngủ, ngủ không được hoặc ngủ nhiều.
• Tăng tần suất sử dụng chất, rượu, bia, chất kích thích, gây nghiện.
• Có hành vi liều lĩnh hoặc tham gia vào các hoạt động nguy hiểm, hành động thiếu suy nghĩ.
• Giảm hoặc mất động lực sống. Cảm thấy cuộc sống không còn ý nghĩa, không có nhiều lý do để tiếp tục sống.
• Tự cô lập bản thân, ngắt kết nối, xa lánh bạn bè, gia đình và xã hội. Né tránh ánh mắt người khác, không chủ động tham gia nói chuyện, im lặng và tự bỏ đi khi được hỏi thăm.

2.4 Những lời đồn đoán và thực tế về chủ đề tự sát

Phần 3: Giải pháp can thiệp về mặt y khoa cho người có ý định tự sát

3.1 Nếu bạn là người đang có ý định tự sát

Việc tôi nghĩ đến cái chết có sao không? Nguyên nhân vì sao tôi cứ nghĩ đến cái chết? Có phải do tôi quá yếu đuối không?

Việc nghĩ đến cái chết có nhiều mục đích. Có những thời điểm, con người nghĩ về cái chết với mục đích suy tư và tìm hiểu ý nghĩa của cuộc sống, của bản thân. Nhưng nếu suy nghĩ này hướng tới ý định kết thúc cuộc sống của chính mình thì đây là dấu hiệu bất ổn về mặt tinh thần, lúc này bạn cần tìm đến sự hỗ trợ của y tế và người thân càng sớm càng tốt.

Nguyên nhân dẫn đến việc bạn có suy nghĩ tự sát không phải do bạn yếu đuối hay không chịu nỗ lực, mà có liên quan đến nhiều nguyên nhân khác như di truyền, mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh trong não, môi trường sống độc hại tác động lên bạn.

Tôi có nên chia sẻ suy nghĩ “tôi muốn chết” với bạn bè hoặc người thân của tôi không?

Trên thực tế, bạn thường cảm thấy sợ hãi, lo lắng khi phải chia sẻ suy nghĩ này với người khác, kể cả đó là những người thân cận, vì bạn cảm thấy sợ bị phán xét và đánh giá. Tuy nhiên, bạn hãy tin rằng, đâu đó vẫn có người muốn bảo vệ và trân trọng sự tồn tại của bạn, đặc biệt là những người thân trong gia đình.

3.2 Nếu bạn là người phát hiện bạn bè hoặc người thân có ý định tự tử

Tôi nên làm gì khi phát hiện người thân hoặc bạn bè có ý định tự sát?

Như đã đề cập ở trên về 3 giai đoạn của tiến trình thúc đẩy hành vi tự sát, thì người có ý định tự sát đã rơi vào giai đoạn 2. Đây là tình huống mang tính cấp bách, bạn cần tìm đến họ, bên cạnh họ, báo cho người thân của họ, và nếu có cơ hội hãy cùng họ tìm đến sự trợ giúp từ chuyên gia. 

Tôi nên khuyên nhủ hoặc hỗ trợ họ như thế nào?

Theo ý kiến của bác sĩ Nguyễn Thị Thu Sương, tự sát là vấn đề có tính chất nghiêm trọng, không dễ dàng để can thiệp, nhất là những người không trong lĩnh vực y tế. Do vậy, nếu bạn muốn giúp họ, đầu tiên bạn cần đảm bảo rằng bạn đang trong trạng thái sức khỏe tinh thần ổn định, thể chất tốt, vì khả năng bạn chịu ảnh hưởng từ họ là hoàn toàn có thể xảy ra.

Dưới đây là một vài cách mà bạn có thể giúp họ:

• Am hiểu về chủ đề tự sát, có sẵn thông tin từ những người có khả năng can thiệp kịp thời.
• Có khả năng lắng nghe một cách cởi mở, thấu hiểu, không phán xét, không đưa lời khuyên, tạo điều kiện để người kia bộc lộ cảm xúc, chấp nhận cảm xúc của họ và không phán xét, tránh đưa ra lời khuyên lung tung.

Tôi có nên nói cho gia đình của họ biết tin này không? Trong trường hợp khẩn cấp thì tôi nên can thiệp như thế nào và tìm đến ai để được giúp đỡ?

Nếu bạn nắm được tình hình và phần nào đánh giá được mức độ nghiêm trọng của tình huống, bạn có thể quyết định báo cho gia đình nạn nhân hoặc không. Trong trường hợp khẩn cấp, bạn nên tìm mọi cách đưa người có ý định tự tử đến cơ sở y tế có khoa, phòng Tâm thần, hoặc các Trung tâm Tham vấn trị liệu Tâm lý, để được hỗ trợ và can thiệp kịp thời.

Tôi có thể làm gì để hỗ trợ chính bản thân mình khi tôi thường nghĩ đến cái chết?

Sự hỗ trợ đầu tiên và cần thiết nhất chính là từ các cơ sở y tế. Ngay lập tức liên hệ và cùng người thân, gia đình, bạn bè, người gần gũi nhất có mặt tại các cơ sở này để nhận sự chăm sóc phù hợp sẽ là ưu tiên hàng đầu. Hãy ghi nhớ, suy nghĩ tự sát là một triệu chứng nghiêm trọng, triệu chứng này sẽ tăng dần mức độ nếu sự đơn độc, trống rỗng ngày càng gia tăng.

Đôi lời từ Ban biên tập Hello Bacsi và Bác sĩ Nguyễn Thị Thu Sương

Lời cuối và cũng là lời nhắn nhủ từ ban biên tập Hello Bacsi, thông qua bài viết này, chúng tôi cùng BS. Nguyễn Thị Thu Sương mong muốn gửi đến bạn đọc những thông tin hữu ích và chính xác về mặt y khoa.  Bạn hãy lưu ý rằng, tự tử là một vấn đề ở mức độ khẩn cấp, và gần như, người có ý định tự tử cũng đã ở mức tuyệt vọng. Do đó, bạn cần nhìn nhận vấn đề với thái độ tích cực, đồng cảm, cùng tìm cách giúp họ vượt qua, thay vì thói quen xem nhẹ và đánh giá nạn nhân có thể vô tình khiến tình huống trở nên tệ hơn.

Mong rằng, bạn đọc có thể hiểu hơn về tâm lý của người ý định tự tử, tự sát và từ đó có những hành động trợ giúp, hoặc chính mình hoặc người thân quen của mình một cách hiệu quả, phù hợp.

Nếu bạn muốn tìm hiểu thêm về các chủ đề sức khỏe tinh thần, dưới đây là một số chủ đề phổ biến mà bạn có thể tìm đọc:

[embed-health-tool-bmi]