Tiêu chảy cấp ở trẻ em: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách trị

Tiêu chảy cấp là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tử vong cho trẻ em dưới 5 tuổi ở nhiều quốc gia đang phát triển và các nước nhiệt đới. 

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm toàn cầu ghi nhận khoảng 1,6 triệu ca tử vong do tiêu chảy cấp ở trẻ em dưới 5 tuổi. Nếu không được nhận biết sớm và chăm sóc đúng, tiêu chảy cấp có thể gây mất nước nghiêm trọng, rối loạn điện giải, suy giảm thể chất và ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển trí tuệ của bé.

Bài viết này sẽ giúp phụ huynh nhận diện sớm dấu hiệu tiêu chảy cấp ở trẻ em, hướng dẫn cách điều trị tại nhà đúng chuẩn và đặc biệt là cách sử dụng thuốc tiêu chảy cho bé sao cho an toàn, hiệu quả.

Tổng quan tiêu chảy cấp ở trẻ em

Tiêu chảy cấp ở trẻ em là tình trạng bé đi ngoài phân lỏng hoặc phân nước với tần suất ít nhất 3 lần trong 24 giờ, kéo dài không quá 14 ngày.

Tiêu chảy cấp có thể xảy ra qua 4 cơ chế chính:

• Tiêu chảy do cơ chế thẩm thấu: Khi trẻ ăn thực phẩm hoặc đồ uống khó hấp thu (như nước ngọt, thức ăn mặn), áp suất thẩm thấu trong ruột tăng, khiến cơ thể phải kéo nước vào ruột non để cân bằng, làm tăng khối lượng và thể tích phân, gây tiêu chảy. Đặc biệt, ở trẻ thiếu enzyme lactase, việc tiêu hóa đường lactose trong sữa gặp khó khăn nên tiêu chảy càng dễ xảy ra.
• Tiêu chảy do cơ chế tăng xuất tiết: Độc tố của vi trùng làm tăng tiết các ion clorua và nước vào lòng ruột, khiến khối lượng, độ nhớt và hàm lượng chất điện giải trong phân tăng đột biến, dẫn đến tiêu chảy.
• Tiêu chảy do cơ chế viêm: Viêm hoặc loét niêm mạc ruột (ví dụ bệnh Crohn, viêm loét đại tràng) gây chảy máu huyết tương, protein huyết thanh, máu và chất nhầy, làm tăng khối lượng và hàm lượng chất lỏng trong phân.
• Tiêu chảy do kém hấp thu: Tình trạng này xảy ra khi diện tích bề mặt ruột bị giảm hoặc thức ăn di chuyển qua ruột quá nhanh, khiến quá trình hấp thu dưỡng chất bị hạn chế.

Để phân biệt tiêu chảy cấp với tiêu chảy kéo dài và mạn tính, ba mẹ cần lưu ý:

• Tiêu chảy cấp ở trẻ em thường chỉ diễn ra trong 1-2 ngày và không kéo dài quá 14 ngày.
• Tiêu chảy kéo dài thường diễn ra trong khoảng 2-4 tuần.
• Tiêu chảy mãn tính kéo dài hơn 4 tuần hoặc tái phát thường xuyên trong thời gian dài. Đây có thể là dấu hiệu của một tình trạng nghiêm trọng hơn.

[embed-health-tool-child-growth-chart]

Nguyên nhân thường gặp

Tiêu chảy cấp ở trẻ em có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm tác nhân nhiễm trùng, dị ứng, không dung nạp thức ăn, hoặc tác dụng phụ của thuốc. Dưới đây là các nhóm nguyên nhân chính:

1. Nhiễm virus

Virus là tác nhân phổ biến nhất gây tiêu chảy cấp ở trẻ em, chiếm hơn 70% ca bệnh. Trong đó, 40% trường hợp tiêu chảy cấp tính trong 5 năm đầu đời là do Rotavirus gây ra, còn 30% còn lại là do các loại virus khác, chủ yếu là Norovirus và Adenovirus.

2. Nhiễm khuẩn

Vi khuẩn đường ruột có thể gây tiêu chảy cấp ở trẻ em với nhiều mức độ nghiêm trọng, đôi khi kèm biến chứng. Tác nhân thường gặp bao gồm E. coli (có thể gây hội chứng tan máu – ure huyết), Salmonella, Shigella, Campylobacter, Yersinia enterocolitica, Clostridium difficile.

Tình trạng này thường xảy ra khi trẻ tiếp xúc với động vật hoặc bò sát chứa vi khuẩn, hoặc ăn thức ăn chưa được nấu chín kỹ.

3. Ký sinh trùng

Một số ký sinh trùng như Giardia lamblia, Cryptosporidium parvum có thể gây tiêu chảy cấp kèm các triệu chứng đường tiêu hóa khác cho trẻ, bao gồm:

• Đầy bụng
• Đau quặn bụng
• Phân có mùi hôi
• Chán ăn
• Nôn mửa

Tiêu chảy do ký sinh trùng thường diễn ra trong vòng 5 ngày và không gây chảy máu khi đi tiêu. Nếu trẻ có các triệu chứng trên và có tiền sử du lịch đến vùng có điều kiện vệ sinh kém, sử dụng nguồn nước ô nhiễm, rất có thể là bé bị tiêu chảy cấp do nhiễm ký sinh trùng.

4. Dị ứng thức ăn, không dung nạp thực phẩm

Dị ứng thức ăn có thể gây tiêu chảy cấp ở trẻ em kèm các triệu chứng khác như: nổi mề đay, sưng môi, đau bụng, nôn mửa, khó thở. Những biểu hiện này thường xuất hiện trong vòng vài phút đến vài giờ sau khi ăn.

Ngoài ra, một số tình trạng không dung nạp thực phẩm cũng có thể gây tiêu chảy cấp ở trẻ, bao gồm:

• Không dung nạp lactose: Cơ thể bé không đủ men lactase để tiêu hóa đường lactose trong sữa và các sản phẩm từ sữa.
• Không dung nạp fructose: Con khó tiêu hóa loại đường có trong mật ong và một số loại trái cây, dẫn đến rối loạn tiêu hóa.
• Bệnh celiac: Cơ thể trẻ gặp khó khăn trong việc phân hủy gluten – một loại protein trong lúa mì, lúa mạch, yến mạch.

5. Tác dụng phụ kháng sinh

Tiêu chảy là một tác dụng phụ thường gặp khi trẻ dùng kháng sinh, nhất là trong trường hợp bé dùng phổ rộng hoặc kết hợp nhiều loại cùng lúc. Điều này là do thuốc kháng sinh tiêu diệt vi khuẩn có hại gây bệnh, nhưng đồng thời cũng tiêu diệt lợi khuẩn trong ruột. Thiếu lợi khuẩn có thể gây tiêu chảy cấp ở trẻ em.

Tiêu chảy cũng là tác dụng phụ của thuốc kháng axit chứa magiê và một số loại thuốc cũng như phương pháp điều trị ung thư. Lạm dụng thuốc nhuận tràng cũng có thể gây tiêu chảy.

Triệu chứng và mức độ nguy hiểm

Trẻ bị tiêu chảy cấp thường có những triệu chứng sau:

• Đi ngoài phân lỏng bất thường từ 3 lần trở lên trong 24 giờ
• Đau bụng, chướng bụng
• Có thể sốt
• Nôn.

Bệnh thường kéo dài dưới 14 ngày. Tuy nhiên, nếu không được xử trí đúng cách, tiêu chảy có thể dẫn đến mất nước và rối loạn điện giải, gây nguy hiểm đến tính mạng của bé.

Các dấu hiệu mất nước mà ba mẹ cần lưu ý bao gồm:

• Mắt trũng
• Môi và niêm mạc khô
• Trẻ khóc không có nước mắt
• Da mất đàn hồi
• Bú hoặc uống kém
• Li bì.

Phân loại mức độ mất nước:

• Mất nước nhẹ – vừa (mất nước một phần): Trẻ có 2 hoặc nhiều dấu hiệu sau đây: bồn chồn hoặc cáu gắt, mắt trũng sâu, khát và uống nước một cách dữ dội, vết véo da đàn hồi hơi chậm.
• Mất nước nghiêm trọng: Trẻ có 2 hoặc nhiều dấu hiệu sau đây: Hôn mê hoặc li bì, mắt trũng sâu, không thể uống hoặc uống rất kém, vết véo da trở lại rất chậm (≥ 2 giây).

Biến chứng có thể gặp

Nếu không được phát hiện sớm và xử trí kịp thời, tiêu chảy cấp ở trẻ em có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm:

• Mất nước nặng và sốc giảm thể tích: Tiêu chảy kéo dài làm mất một lượng lớn nước, điện giải (natri, kali, bicarbonate) và kẽm qua phân lỏng. Khi bé bị mất nước nghiêm trọng, thể tích tuần hoàn giảm, gây tụt huyết áp, giảm tưới máu các cơ quan, gây áp lực lên tim, phổi và có thể dẫn đến sốc, đe dọa tính mạng.
• Toan chuyển hoá, co giật do hạ natri máu: Sự mất bicarbonate qua phân gây toan chuyển hoá, đồng thời mất natri nhiều có thể dẫn tới hạ natri máu.
• Suy dinh dưỡng và rối loạn hấp thu kéo dài: Trẻ bị tiêu chảy thường biếng ăn, bú kém, khiến lượng ăn vào giảm, hấp thu chất dinh dưỡng bị hạn chế trong khi nhu cầu của cơ thể tăng cao. Điều này dễ gây sụt cân, chậm phát triển và tạo vòng luẩn quẩn giữa suy dinh dưỡng và tiêu chảy, khiến bệnh dễ tái phát và kéo dài.

Cách trị tiêu chảy cho bé tại nhà

Điều trị tiêu chảy cấp ở trẻ em tại nhà tập trung vào bù nước – điện giải đúng cách, duy trì dinh dưỡng, hỗ trợ phục hồi niêm mạc ruột và phòng ngừa lây lan.

Bù nước và điện giải theo khuyến cáo WHO

Bổ sung men vi sinh và kẽm

Một số chủng men vi sinh có thể giúp rút ngắn tiêu chảy khoảng 1 ngày và hỗ trợ bổ sung lợi khuẩn cho đường ruột. 

Việc bổ sung kẽm cũng đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình điều trị tiêu chảy cấp ở trẻ em. Kẽm giúp bổ sung năng lượng đã mất và phục hồi niêm mạc ruột. Ba mẹ cần tham khảo bác sĩ về liều lượng bổ sung phù hợp cho con.

Đảm bảo dinh dưỡng phù hợp

Sau khi được bù nước và xác định trẻ không nôn, con cần được cho ăn chế độ phù hợp với độ tuổi. Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ nên được tiếp tục bú sữa mẹ hoặc sữa công thức.

Đối với trẻ lớn hơn, ba mẹ nên cho trẻ ăn chế độ giàu dinh dưỡng và dễ tiêu hóa như cháo, nước canh, súp… Phụ huynh cũng có thể hỏi ý kiến bác sĩ về việc áp dụng chế độ BRAT cho con, bao gồm:

• Banana (chuối chín): cung cấp kali, năng lượng, dễ tiêu.
• Rice (gạo, cháo loãng hoặc cơm mềm): nguồn tinh bột an toàn.
• Apple (táo nấu chín hoặc xay nhuyễn): bổ sung pectin giúp tạo hình phân.
• Toast (bánh mì nướng): cung cấp năng lượng và chất xơ hòa tan.

Ngoài ra, khi bé đã đỡ hơn, ba mẹ có thể bổ sung thêm thịt nạc, cá, trứng, rau nấu mềm để rút ngắn thời gian phục hồi.

Giữ gìn vệ sinh

Ba mẹ cần rửa tay với xà phòng trước khi chế biến thức ăn, sau khi thay tã hoặc dọn vệ sinh cho trẻ. Dụng cụ ăn uống, bình sữa cần được rửa sạch, tráng nước sôi. Thực phẩm cho trẻ phải được nấu chín và bảo quản đúng cách.

Thuốc tiêu chảy cho bé: Lựa chọn và lưu ý

Trong điều trị tiêu chảy cấp ở trẻ em, bù nước – điện giải luôn là ưu tiên hàng đầu. Thuốc chỉ đóng vai trò hỗ trợ trong những trường hợp phù hợp, dựa trên nguyên nhân và độ tuổi của trẻ. Dưới đây là một số thuốc trị tiêu chảy cấp ở trẻ em:

Thuốc tiêu chảy cấp không kê toa

• Oresol: Dung dịch bù nước giúp bổ sung nước và điện giải bị mất một cách nhanh chóng.
• Kẽm: Hỗ trợ phục hồi niêm mạc ruột và giảm nguy cơ tái phát.
• Bismuth subsalicylate: Có thể giảm tần suất và thời gian tiêu chảy, nhưng chỉ dùng cho trẻ ≥ 12 tuổi.

Thuốc kê đơn

• Racecadotril: Thuốc ức chế tiết, giúp giảm lượng nước trong phân, rút ngắn thời gian tiêu chảy.
• Smectite: Thuốc hấp phụ độc tố, giảm tần suất tiêu chảy và nguy cơ truyền dịch tĩnh mạch.

Thuốc kháng sinh

• Chỉ sử dụng theo chỉ định của bác sĩ khi nghi ngờ nhiễm khuẩn đường ruột.
• Rifaximin: Kháng sinh đường ruột, nhưng chưa có nghiên cứu xác định tính an toàn và hiệu quả cho nhóm trẻ dưới 12 tuổi.
• Loperamide: Không nên sử dụng thuốc này cho trẻ em dưới 2 tuổi.

Thực chất, việc cho con dùng thuốc cầm tiêu chảy và thuốc chống nôn là hoàn toàn sai lầm. Lý do là vì đi ngoài phân lỏng là cơ chế đào thải độc tố, vi trùng gây bệnh ra khỏi cơ thể. Trong khi đó, những loại thuốc này lại giữ các tác nhân gây bệnh ứ đọng trong đường tiêu hóa, khiến bệnh nặng hơn và khó điều trị hơn.

Khi nào cần đưa trẻ đến bác sĩ?

Phần lớn các trường hợp tiêu chảy cấp ở trẻ em có thể theo dõi và chăm sóc tại nhà. Tuy nhiên, ba mẹ cần đưa trẻ đi khám ngay khi xuất hiện một hoặc nhiều dấu hiệu cảnh báo sau:

• Trẻ dưới 6 tháng tuổi bị tiêu chảy nhiều (hơn 3 lần trong 6 giờ) do nguy cơ mất nước nhanh.
• Phân có máu hoặc nôn liên tục, đặc biệt là nôn dịch mật.
• Đau bụng dữ dội và/ hoặc chướng bụng.
• Xuất huyết dưới da và/ hoặc nhợt nhạt.
• Sốt cao ≥ 39°C kèm vẻ mệt mỏi, lừ đừ.
• Khát nước dữ dội nhưng không uống hoặc bú được.

• Nhịp tim nhanh, hạ huyết áp, hôn mê (mất nước đáng kể) và sụt cân so với cân nặng đã ghi nhận trước đó.
• Tiêu chảy kéo dài trên 14 ngày.

Những dấu hiệu trên cho thấy tình trạng bệnh có thể nghiêm trọng, cần được bác sĩ thăm khám và điều trị kịp thời để tránh biến chứng nguy hiểm.

Phòng ngừa tiêu chảy cấp

Tiêu chảy cấp ở trẻ em có thể phòng ngừa hiệu quả nếu áp dụng đồng thời biện pháp miễn dịch, vệ sinh và dinh dưỡng hợp lý:

• Tiêm vắc xin phòng ngừa Rotavirus đúng lịch: Rotavirus là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy cấp ở trẻ em và có thể dẫn đến mất nước nặng. Tiêm vắc xin ngừa rotavirus giúp bảo vệ trẻ khỏi bệnh này, giảm tỷ lệ nhập viện và tử vong.
• Đảm bảo nguồn nước và thực phẩm vệ sinh: Sử dụng nước sạch để ăn uống và chế biến thực phẩm. Không cho trẻ uống sữa tươi chưa tiệt trùng hoặc ăn thực phẩm nghi nhiễm bẩn. Khi đi du lịch, đặc biệt đến vùng đang phát triển, cần kiểm soát nguồn nước và thức ăn của trẻ. Khi chế biến thức ăn, cần rửa tay và dụng cụ sạch sẽ, sử dụng nguyên liệu an toàn, nấu chín kỹ, bảo quản đúng cách.
• Tăng cường sữa mẹ và bổ sung kẽm phòng ngừa tái phát: Sữa mẹ chứa kháng thể và dinh dưỡng thiết yếu giúp tăng sức đề kháng cho trẻ. Do đó, nên duy trì bú mẹ hoàn toàn 6 tháng đầu và tiếp tục bú đến 24 tháng tuổi (nếu được). Ngoài ra, bổ sung kẽm theo hướng dẫn có thể giúp giảm nguy cơ tái phát tiêu chảy và hỗ trợ sức khỏe đường ruột.

Câu hỏi thường gặp

1. Có nên tự cho bé uống thuốc cầm tiêu chảy?

Không. Thuốc cầm tiêu chảy không kê đơn không được khuyến cáo cho trẻ em dưới 2 tuổi và có thể gây hại cho trẻ lớn hơn.

Ngoài ra, thuốc cầm tiêu chảy còn ngăn cản cơ thể đào thải tác nhân gây bệnh, khiến bệnh nặng hơn và khó xử trí hơn.

Ba mẹ chỉ cho con dùng thuốc theo chỉ định bác sĩ. Tránh các bài thuốc tự chế chưa được kiểm chứng.

2. ORS pha sẵn để được bao lâu?

Dung dịch Oresol pha sẵn nên dùng hết trong vòng 24 giờ. Nếu không dùng hết phải bỏ đi.

3. Bé bị tiêu chảy có nên kiêng sữa?

Hầu hết trẻ bị tiêu chảy không cần kiêng sữa. Tuy nhiên, nếu bé mắc phải tình trạng không dung nạp lactose, ba mẹ không nên cho con uống sữa chứa lactose như sữa tươi.

4. Men vi sinh loại nào tốt?

Một số loại men vi sinh tốt có thể hỗ trợ điều trị tiêu chảy cấp ở trẻ em bao gồm:

• Men vi sinh BioGaia Protectis Baby Drops
• Men vi sinh BioAmicus Complete
• Men vi sinh Avisure Probiotic

5. Thuốc tiêu chảy cấp cho bé dưới 1 tuổi gồm những gì?

Chủ yếu là Oresol (bù nước điện giải), kẽm và sữa mẹ hoặc sữa công thức. Những loại thuốc khác cần có chỉ định của bác sĩ dựa trên nguyên nhân cụ thể.

Kết luận

Tiêu chảy cấp ở trẻ em là một tình trạng phổ biến, có thể tự điều trị tại nhà nhưng cần đảm bảo đúng nguyên tắc và kịp thời để tránh biến chứng nguy hiểm. 

Bù nước, dinh dưỡng và điều trị nguyên nhân là ba trụ cột trong chăm sóc trẻ bị tiêu chảy cấp. Ba mẹ cần theo dõi sát dấu hiệu mất nước và tham khảo ý kiến chuyên gia trước khi cho bé dùng bất kỳ loại thuốc tiêu chảy nào nhé.