Black Friday – ngày mua sắm lớn nhất trong năm – thường kéo theo cảnh tượng dòng người chen lấn, tranh giành hàng giảm giá. Không chỉ là hoạt động tiêu dùng, Black Friday còn là một hiện tượng tâm lý đã được nhiều nhà nghiên cứu ghi nhận: tâm lý cuồng mua sắm (shopping frenzy).
Theo các chuyên gia tâm lý của American Psychological Association (APA) và Harvard Medical School, các chương trình giảm mạnh như Black Friday có thể kích hoạt những phản ứng rất đặc trưng của não bộ, khiến con người dễ mua nhiều hơn dự định và thậm chí cảm thấy “nghiện” cảm giác được săn sale.
1. Vì sao Black Friday dễ khiến chúng ta mua sắm quá đà?
1.1. Não tiết dopamine khi thấy “giảm giá sốc”
Harvard Health chỉ ra rằng các kích thích như “SALE 70%”, “DEAL ONLY TODAY”, “FLASH SALE” có thể làm tăng dopamine – chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến khoái cảm và kỳ vọng.
Dopamine không tăng khi chúng ta mua, mà tăng khi ta nghĩ mình sắp mua được món hời – một cơ chế khiến con người thích cảm giác săn deal.
1.2. Hiệu ứng FOMO – sợ bỏ lỡ
APA giải thích rằng Black Friday kích hoạt FOMO (Fear Of Missing Out) – nỗi sợ lỡ mất cơ hội.
- “Giảm đến 80% – còn vài chiếc cuối!”
- “Deal chỉ trong 1 giờ!”
Những thông điệp này được thiết kế để đánh vào nỗi sợ hiếm muộn, thúc đẩy mua hàng ngay cả khi không thực sự cần.
1.3. Hiệu ứng bầy đàn (herd behavior)
Theo Journal of Consumer Research, khi thấy nhiều người khác mua, chúng ta dễ nghĩ rằng món hàng đó đáng mua dù không kiểm tra kỹ.
Hiện tượng “người ta mua thì mình cũng mua” càng mạnh trong Black Friday vì:
- Hàng nghìn người cùng săn sale
- Hình ảnh xếp hàng, livestream chốt đơn
- Bình luận “vừa mua xong”, “đã sold out”
1.4. Chiến lược “neo giá” của ngành bán lẻ
Cleveland Clinic phân tích rằng não người có xu hướng so sánh giá dựa trên “mốc neo” (anchoring).
Ví dụ:
- Giá gốc 3.000.000
- Giảm còn 1.200.000
Não xem đây là khoản tiết kiệm 1.800.000, khiến mức giá 1.200.000 trở nên hấp dẫn hơn thực tế.
Dù giá trị thật của sản phẩm có thể chỉ khoảng 1.200.000 ngay từ đầu.
[embed-health-tool-bmi]
2. Black Friday và tác động lên sức khỏe tinh thần
2.1. Cảm giác “high” khi mua sắm
Giống như khi ăn ngon hoặc thắng game, mua hàng giảm mạnh tạo cảm giác phấn khích tạm thời.
Harvard gọi đây là “dopamine loop” – vòng lặp khiến người mua càng mua càng cảm thấy hưng phấn.
2.2. Cảm giác tội lỗi và trống rỗng sau mua
APA ghi nhận nhiều người trải qua post-shopping guilt – cảm giác tội lỗi sau khi chi quá tay.
Triệu chứng thường gặp:
- Stress khi nhìn hóa đơn
- Áy náy vì mua món không cần thiết
- Áp lực tài chính
- Dễ xảy ra “cúm tiêu dùng” (consumer regret)
2.3. Tăng nguy cơ rối loạn mua sắm cưỡng bức
Một số người có thể tiến gần tới Compulsive Buying Disorder (CBD) – rối loạn mua sắm cưỡng bức được công nhận trong tâm lý học lâm sàng.
Dấu hiệu của CBD:
- Mua để giải tỏa cảm xúc
- Không dừng được dù biết hậu quả
- Che giấu việc mua sắm
- Khó kiểm soát chi tiêu dịp sale
3. Ai dễ bị ảnh hưởng bởi Black Friday nhất?
Theo APA, các nhóm sau nhạy cảm hơn với kích thích mua sắm:
- Người trẻ 18–30 tuổi
- Người hay stress hoặc buồn chán
- Người mất ngủ, mệt mỏi
- Người có xu hướng FOMO cao
- Người dùng mạng xã hội thường xuyên
- Người gặp vấn đề tài chính
Những yếu tố này làm giảm khả năng đưa ra quyết định lý trí.
4. Làm sao để tránh “cuồng mua sắm” trong Black Friday?
4.1. Lập danh sách mua trước khi xem sale
Cách này giúp não không bị “đánh lừa” bởi thông điệp giảm giá.
4.2. Áp dụng quy tắc 24 giờ
Nếu thấy món hàng thích, hãy chờ 24 giờ trước khi mua.
Theo Harvard Health, delay gratification giúp giảm 60% mua sắm bốc đồng.
4.3. Đặt ngân sách trần
Quy định số tiền cụ thể và không vượt quá dù deal hấp dẫn.
4.4. Đánh giá thật – giả
Hỏi bản thân:
- “Mình có thật sự cần không?”
- “Nếu không giảm giá, mình có mua không?”
Nếu câu trả lời là “không”, thì đó là mua vì cảm xúc.
4.5. Hạn chế xem livestream hoặc lướt ứng dụng quá lâu
Các thuật toán thiết kế để kích hoạt dopamine liên tục.
4.6. Thay thế mua sắm bằng hoạt động khác
Đi bộ, tập thể thao, trò chuyện hoặc đọc sách giúp giảm cảm xúc muốn tiêu tiền.
Kết luận
Black Friday không chỉ là ngày săn sale mà còn là một “bài kiểm tra tâm lý“.
Hiểu được quá trình não bộ bị kích thích bởi giảm giá, FOMO và hiệu ứng bầy đàn giúp chúng ta kiểm soát hành vi tiêu dùng tốt hơn.
Mua sắm thông minh không cấm hưởng lợi từ sale – nhưng cần lý trí để không mắc bẫy “cuồng mua sắm”.
[article-yoast-faqs]
