Quả thật, rất khó để có thể hiểu đúng về khái niệm tiềm thức là gì, vì nó thường bị nhầm lẫn và gộp chung với trạng thái vô thức vì cả hai trạng thái đều có điểm chung là nằm ngoài ý thức. Tuy nhiên, khi phân tích ở góc độ khoa học, chúng có sự khác biệt.
Nội dung bài viết hướng đến việc làm rõ khái niệm tiềm thức là gì dưới góc nhìn tâm lý và chỉ ra những điểm khác biệt giữa nó và các trạng thái vô thức, tiền ý thức, ý thức và tiềm thức.
Tiềm thức là gì?
Tiềm thức (Subconscious) là một thuật ngữ không thuộc trường phái Phân tâm học. Tiềm thức đại khái là một phần hay một trạng thái của tâm trí, nơi lưu trữ kinh nghiệm, kiến thức, kỹ năng, ký ức, cảm xúc của con người, nhưng nằm ngoài tầm nhận thức.
Có thể thấy, tiềm thức cũng tương tự như vô thức. Tuy nhiên, bạn cần phải hiểu ‘ngoài tầm nhận thức’ ở đây theo nghĩa rộng, không chỉ là những gì bạn không biết mà còn là những gì bạn đã biết nhưng không cần đến sự can thiệp của nhận thức hoặc ý thức.
Tiềm thức hoạt động như thế nào? Ví dụ về tiềm thức
Bạn hãy tưởng tượng, để đến được vùng ý thức, vô thức (unconscious) sẽ đi từ dưới lên đến tiền ý thức (preconscious) rồi mới đến ý thức (conscious). Trong khi đó, tiềm thức (subconscious) là một nơi lưu trữ kinh nghiệm, kiến thức và suy nghĩ từ ý thức đưa xuống.
- Lấy ví dụ, ban đầu khi mới tập lái xe, bạn sẽ dành gần như toàn bộ sự tập trung và ý thức của mình vào việc tập lái xe. Cho đến khi việc lái xe trở nên thuần thục hơn, lúc đó bạn đã không còn cần đến sự can thiệp của ý thức mà hành động lái xe vẫn diễn ra một cách dễ dàng.
- Thêm một ví dụ, khi bạn lái xe về nhà trên một tuyến đường quen thuộc, bạn sẽ ít cần phải suy nghĩ là đi đường nào, rẽ trái hay rẽ phải ở đâu mà bạn chỉ hành động dưới sự điều khiển của tiềm thức, hay còn gọi là thói quen tự động.
Hai ví dụ trên là ví dụ trạng thái tâm trí ‘nằm ngoài nhận thức’, đồng thời nó cũng là ví dụ minh họa để bạn hiểu rõ hơn về khái niệm tiềm thức là gì và cách hoạt động của nó.
Làm thế nào để khám phá tiềm thức?
Theo nguồn tin từ Trang thông tin – MBG Mindfulness cho biết, vì tiềm thức nằm ngoài ý thức, nên các chuyên gia tin rằng, việc tiếp cận và khám phá tiềm thức cho chúng ta cơ hội nhận diện được suy nghĩ, niềm tin, thói quen và các phản ứng tự động của mình.
Chưa hết, việc khám phá tiềm thức còn là cơ hội để bạn hiểu rõ bản thân của mình hơn, hiểu được vì sao bạn lại suy nghĩ, lại cảm thấy và lại hành động như vậy, một kiểu phản xạ có tính tự động.
Để tiếp cận với tiềm thức, bạn có thể thử thực hiện theo các cách sau:
- Đầu tiên, bạn phải thừa nhận rằng, trong tâm trí của bạn luôn có một tiếng nói luyên thuyên một cách tự động và ít khi nào nó chịu dừng lại. Thừa nhận điều đó thôi là đủ.
- Tiếp theo, bạn để tâm trí thư giãn và hoạt động tự do. Giống như trạng thái mindfulness (chánh niệm), bạn để cho tâm trí của mình đi lang thang tự do, chỉ cần nhận biết.
- Đặt câu hỏi cho bản thân và yêu cầu nó đưa ra câu trả lời càng cụ thể càng tốt, về bất kỳ một chủ đề gì.
Ví dụ, bạn hỏi: ‘Bạn có sẵn lòng giúp đỡ Anh A tìm việc không?’ Nếu câu trả lời là ‘có’, bạn hãy hỏi tiếp ‘giúp bằng cách nào?’ và yêu cầu bản thân chỉ các hành động càng cụ thể càng tốt (hỗ trợ tìm việc, thiết kế CV, phỏng vấn thử chẳng hạn).
Hoặc ngược lại, nếu bạn không muốn giúp đỡ, vì anh A chỉ mới làm việc ở công ty hiện tại vài tháng; vì với bạn phải làm việc trên 5 năm thì mới được đổi việc (một dạng niềm tin được thiết lập dựa trên kinh nghiệm và kiến thức của bạn). Lúc này, bạn hãy thử nghĩ xem, vì sao bạn lại hành động như vậy, niềm tin này được hình thành như thế nào và từ khi nào; do bạn được dạy, học được từ ai, hay từ chính kinh nghiệm sống của bạn. Song, để có thể dễ dàng lý giải và hiểu được phần nào những điều ấy, một gợi ý tốt dành cho bạn đó là bạn nên viết xuống giấy và sau đó xâu chuỗi tất cả lại. Bạn sẽ có một cái nhìn tổng quát hơn về niềm tin và lý do vì sao bạn lại hành động như vậy.
Cách phân biệt vô thức, tiền ý thức, ý thức và tiềm thức là gì?
- Vô thức (unconscious): Vô thức là phần của tâm trí chứa những suy nghĩ, ký ức và mong muốn nằm ngoài nhận thức, thường bị đè nén và không dễ để truy cập. Theo thuyết tảng băng trôi của Sigmund Freud thì vô thức là phần tảng băng nằm sâu bên dưới nhất.
- Tiền ý thức (preconscious): Phần tâm trí lưu trữ những suy nghĩ diễn ra trước khi đến với ý thức (đi từ dưới vô thức lên). Bạn có thể tưởng tượng tiền ý thức là cổng gác của ý thức, nơi chứa đựng những suy nghĩ, ký ức, cảm xúc có thể được đưa vào ý thức một cách dễ dàng. Ví dụ: Bạn đang không chủ động ghi nhớ số điện thoại của mình nhưng có thể dễ dàng nhớ lại bất kỳ lúc nào.
- Ý thức (conscious): Ý thức là trạng thái của tâm trí lúc chúng ta nhận thức được các suy nghĩ, cảm xúc và môi trường xung quanh. Ví dụ: Bạn đang đọc bài viết và hiểu bài viết đang đề cập đến chủ đề gì, bạn hiểu được nội dung, đó chính là ý thức.
- Tiềm thức (subconscious): Trạng thái của tâm trí nằm giữa ý thức và vô thức, lưu trữ các thói quen, hành vi tự động và phản xạ có điều kiện. Tuy nhiên, thuật ngữ này không thuộc trường phái Trị liệu Phân tâm học (Psychoanalytic Therapy).
Lưu ý
Khi tìm hiểu về khái niệm tiềm thức là gì, có thể bạn sẽ thấy có sự khác nhau giữa các nguồn thông tin. Tuy nhiên, sự khác biệt xảy ra là điều dễ hiểu, vì cách tiếp cận từ nền tảng lý thuyết khác nhau sẽ dẫn tới khái niệm và định nghĩa khác nhau.
Do đó, để có đủ sự khách quan và đủ cởi mở để tiếp nhận thông tin đa chiều, HelloBacsi gợi ý bạn nên tìm hiểu thêm về những hiệu ứng tâm lý sau:
- Thiên kiến xác nhận (confirmation bias)
- Tư duy phát triển đa chiều (growth mindset)
- Kỹ năng nhận thức, thấu hiểu bản thân (self-awareness)
- Kỹ năng phản tư, tự đánh giá năng lực (self-reflection)
Kết luận
Về mặt tâm lý học, theo Từ điển của Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ – APA, thuật ngữ subconscious mind (tiềm thức) ít khi được các nhà tâm lý học sử dụng, vì nó thường được sử dụng tương tự và nhầm lẫn với vô thức.
Tóm lại, tiềm thức là những thông tin, kiến thức, kinh nghiệm được tích lũy từ ý thức, khi trở nên quen thuộc chúng sẽ được đưa vào vùng tiềm thức. Hy vọng bài viết đã giúp bạn hiểu rõ hơn về khái niệm tiềm thức là gì và cách hoạt động của nó.
HelloBacsi mời bạn tham gia cộng đồng sức khỏe tinh thần của chúng tôi để cùng thảo luận, cập nhật những thông tin mới, bổ ích trong việc chăm sóc sức khỏe tâm lý – tâm thần.
[embed-health-tool-bmi]
