Paranoid là gì? Những điều cần biết về tâm thần phân liệt thể hoang tưởng

Hoang tưởng (Paranoia) là khi một người tưởng tượng và tin rằng họ đang bị làm hại, lừa dối hoặc lợi dụng dù sự thật không phải như thế. Chứng hoang tưởng cũng bao gồm cảm giác bị theo dõi, bị nghe lén, hoặc bị giám sát. Vậy hoang tưởng có phải là tâm thần phân liệt không? 

Chứng hoang tưởng có thể là dấu hiệu của những tình trạng rối loạn tâm thần, bao gồm: Rối loạn nhân cách hoang tưởng (Paranoid personality disorder); Rối loạn ảo tưởng (Delusional disorder); Tâm thần phân liệt (Schizophrenia). Triệu chứng, phương pháp chẩn đoán và điều trị tâm thần phân liệt, hoang tưởng sẽ được đề cập trong bài viết sau.

Paranoia là gì?

Chứng Paranoia là một triệu chứng tâm lý mà người bệnh có cảm giác bị đe dọa, bị theo dõi, nghi ngờ mà không có cơ sở khách quan hay bằng chứng. Sự ngờ vực vô căn cứ có thể khiến người mắc chứng hoang tưởng khó hòa nhập và duy trì các mối quan hệ xã hội.

Có nhiều lầm tưởng rằng hoang tưởng chính là tâm thần phân liệt thể paranoid. Tuy nhiên, đây là những khái niệm hoàn toàn khác nhau. Hoang tưởng là dấu hiệu của những tình trạng rối loạn tâm thần như:

• Rối loạn nhân cách hoang tưởng (Paranoid personality disorder)
• Rối loạn ảo tưởng (Delusional disorder)
• Tâm thần phân liệt (Schizophrenia)

Đọc thêm: Bạn biết gì về bệnh hoang tưởng tự cao?

Phân biệt: Hoang tưởng, ảo tưởng và tâm thần phân liệt

Mỗi rối loạn có các triệu chứng và đặc điểm riêng biệt, quan trọng để chẩn đoán chính xác bệnh lý, áp dụng điều trị và hỗ trợ bệnh nhân

1. Rối loạn nhân cách hoang tưởng

Rối loạn nhân cách hoang tưởng (Paranoid personality disorder) là một rối loạn nhân cách, không phải là một rối loạn tâm thần. Rối loạn nhân cách hoang tưởng được đánh giá là loại hoang tưởng nhẹ nhất.

Người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng thường cho rằng người khác sẽ làm hại, lừa dối hoặc lợi dụng họ, ngay cả khi không có bằng chứng thực tế. Tuy nhiên, rối loạn nhân cách hoang tưởng không bao gồm các triệu chứng như ảo giác hoặc tâm thần nghiêm trọng.

2. Rối loạn hoang tưởng

Những người mắc chứng rối loạn hoang tưởng (Delusional disorder) có niềm tin bất thường, và duy trì tin tưởng mạnh mẽ vào những ảo tưởng mà không quan tâm đến sự thật khách quan. Những suy nghĩ hoang tưởng đối với họ là thực tế.

Đối với bệnh nhân mắc chứng hoang tưởng, điều quan trọng là tuyệt đối không nói rằng họ đang tưởng tượng ra mọi thứ, hay niềm tin của họ là ảo tưởng. Sự hiểu biết và hỗ trợ là cách tốt nhất để bạn có thể khuyến khích họ tìm kiếm sự giúp đỡ từ chuyên gia.

Tuy nhiên, rối loạn ảo tưởng không đi kèm với các triệu chứng tâm thần khác như: Ảo giác hay suy nhược thần kinh nghiêm trọng.

3. Tâm thần phân liệt hoang tưởng

Tâm thần phân liệt thể hoang tưởng (paranoid schizophrenia) là một rối loạn tâm thần nghiêm trọng và phức tạp. Các triệu chứng chính là ảo giác (chẳng hạn như nghe thấy những giọng nói không có thật) và ảo tưởng.

Một số người bị tâm thần phân liệt có những ảo tưởng kỳ lạ như tin rằng suy nghĩ của họ đang được phát trên đài phát thanh, hoặc họ đang bị chính quyền bức hại. Các triệu chứng khác bao gồm suy nghĩ bối rối và giảm động lực thực hiện các công việc hàng ngày.

Đọc thêm: Các loại bệnh tâm thần, bạn đã biết chưa?

Dấu hiệu và triệu chứng của paranoid là gì?

Làm sao bạn biết liệu một người có mắc chứng hoang tưởng hay không? Dưới đây là một số dấu hiệu cần chú ý: 

• Phòng thủ và tiêu cực trước những chỉ trích không có thực
• Luôn trong trạng thái sẵn sàng tranh luận 
• Khó tha thứ cho người khác
• Cảnh giác cao độ
• Sợ bị lợi dụng hoặc bị lừa dối
• Không có khả năng thư giãn
• Mất lòng tin vào người xung quanh
• Tin rằng người khác có những động cơ ẩn giấu đằng sau hành động của họ.

Đọc thêm: Hoang tưởng, tâm thần phân liệt thể hoang tưởng và những điều bạn cần biết 

Nguyên nhân của hoang tưởng

Các chuyên gia chưa xác định chính xác nguyên nhân dẫn đến chứng hoang tưởng, bao gồm cả rối loạn nhân cách hoang tưởng (paranoid personality disorder) và tâm thần phân liệt (paranoid schizophrenia).

Theo một số chuyên gia, nguyên nhân của hoang tưởng có thể là sự kết hợp của các yếu tố di truyền và môi trường, bao gồm:

• Chấn thương tâm lý, bị bỏ rơi thời thơ ấu
• Rối loạn căng thẳng sau chấn thương
• Rối loạn sinh hóa của não bộ
• Tiền sử gia đình mắc các bệnh tâm thần liên quan đến chứng hoang tưởng,
• Sử dụng chất gây nghiện
• Căng thẳng nghiêm trọng liên tục kéo dài.

Phương pháp chẩn đoán

Chứng hoang tưởng, đặc biệt là rối loạn nhân cách hoang tưởng – paranoid personality disorder được chẩn đoán như thế nào?

Rối loạn nhân cách hoang tưởng (paranoid personality disorder) được chẩn đoán bằng những đánh giá tâm lý và tham vấn tâm lý với chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ chuyên khoa tâm thần. Quá trình chẩn đoán có thể bao gồm các bước sau:

• Phỏng vấn triệu chứng. Chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ sẽ tìm hiểu về mức độ tin tưởng, mức độ nghi ngờ và cảm giác bị xâm phạm của người bệnh.
• Đánh giá tiền sử bệnh lý của bệnh nhân và gia đình để loại trừ các nguyên nhân khác có thể gây ra các triệu chứng tương tự.
• Loại trừ các rối loạn khác có triệu chứng tương tự, chẳng hạn như rối loạn lo âu, rối loạn tâm thần, hoặc rối loạn sự tâm thần.

Tiêu chuẩn chẩn đoán chứng hoang tưởng – paranoia là gì?

Rối loạn nhân cách hoang tưởng được chẩn đoán dựa trên các tiêu chuẩn chẩn đoán được xác định trong các hệ thống phân loại tâm thần như DSM-5 (Sách Điều trị Kỹ thuật Điều trị Tâm thần) hoặc ICD-10 (Hệ thống Phân loại Bệnh tật và Vấn đề Sức khỏe liên quan).

Quá trình chẩn đoán rối loạn nhân cách hoang tưởng là một quá trình phức tạp và đòi hỏi kiến thức, kỹ năng chuyên môn từ các chuyên gia tâm lý và bác sĩ chuyên khoa tâm thần.

Nhân cách và tính cách sẽ tiếp tục phát triển trong suốt quá trình phát triển của trẻ em và thanh thiếu niên. Vì vậy, rối loạn nhân cách hoang tưởng (PPD) sẽ không chẩn đoán cho người dưới 18 tuổi.

Hỗ trợ người mắc chứng hoang tưởng

Việc điều trị chứng hoang tưởng cần được thực hiện bởi các chuyên gia, bao gồm: Rối loạn nhân cách hoang tưởng (paranoid personality disorder), rối loạn hoang tưởng (delusional disorder) và tâm thần phân liệt (paranoid schizophrenia). Song, bạn vẫn có thể hỗ trợ người mắc chứng hoang tưởng trong quá trình điều trị:

• Khuyến khích họ tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp.
• Hãy nhất quán, trung thực và trực tiếp khi giao tiếp với họ.
• Tránh tranh luận với họ về những niềm tin phi lý. Thay vào đó hãy lắng nghe với sự thấu hiểu và đồng cảm với những gì họ đang trải qua.
• Hãy kiên nhẫn và không phán xét.

Giải đáp: Câu hỏi thường gặp về paranoid

Các dấu hiệu của chứng hoang tưởng?

Dấu hiệu và triệu chứng của chứng paranoid (hoang tưởng) có thể từ nhẹ đến nặng. Những dấu hiệu chung bao gồm:

• Sự ngờ vực, đề phòng các mối đe dọa
• Tức giận, căng thẳng quá mức
• Phòng thủ trước những lời chỉ trích tưởng tượng
• Sợ bị lừa.

Điều gì gây ra chứng hoang tưởng?

Chứng hoang tưởng, paranoid, có thể bắt nguồn từ một tình trạng sức khỏe tâm thần khác, chẳng hạn như tâm thần phân liệt hoặc rối loạn lưỡng cực. Đối với người lớn tuổi, bệnh Alzheimer hay mất trí nhớ cũng có thể gây ra chứng hoang tưởng.

Càng lớn tuổi chứng hoang tưởng càng tồi tệ, có đúng không?

Đúng! Nguy cơ mắc chứng hoang tưởng tăng theo tuổi tác do những thay đổi của não bộ khi lão hóa. Một số người lớn tuổi có thể mắc chứng hoang tưởng do mất trí nhớ khi về già. 

Có thể phòng ngừa rối loạn nhân cách hoang tưởng – paranoid personality disorder không?

Rối loạn nhân cách hoang tưởng và các loại paranoia nói chung không thể ngăn ngừa được. Tuy nhiên, phương pháp điều trị phù hợp có thể giúp người bệnh luyện tập cách đối phó hiệu quả với những suy nghĩ hoang tưởng.

Tóm lại, chứng hoang tưởng nói chung và rối loạn nhân cách hoang tưởng (PPD) là một tình trạng sức khỏe tâm thần. Giống như tình trạng sức khỏe tâm thần khác, việc tìm kiếm sự giúp đỡ ngay khi các triệu chứng đầu tiên xuất hiện có thể giúp khắc phục tình trạng này và giúp người bệnh sớm hòa nhập với các mối quan hệ xã hội hơn.