Giun đầu gai: Ký sinh trùng gây bệnh nguy hiểm từ thức ăn tái

Thói quen ăn thực phẩm từ động vật sống hoặc chưa nấu chín (tái) như cá nước ngọt, hải sản, lươn, thịt lợn, thịt gà… có thể khiến bạn nhiễm phải một loại ký sinh trùng tên là giun đầu gai.

Bệnh do giun đầu gai (Gnathostoma) thường xảy ra ở các quốc gia Đông Nam Á, Nhật Bản, Mỹ Latinh, Trung Quốc, Ấn Độ và châu Phi. Ở Việt Nam, số ca bệnh này được báo cáo đứng thứ 3 châu Á, ở cả người dân địa phương và du khách.

Để tìm hiểu rõ hơn về loài ký sinh trùng gây bệnh cũng như những triệu chứng gặp phải và cách điều trị, mời bạn đọc tiếp bài viết sau đây.

Tìm hiểu chung

Giun đầu gai gây ra bệnh gì?

Giun đầu gai thuộc ngành Giun tròn Nematoda với các loài thuộc chi Gnathostioma spp.. Trong đó, loài gây bệnh thường thấy ở người là Gnathostioma spinigerum, các loài khác có khả năng gây bệnh lây truyền từ động vật sang người gồm G. hispidum, G. doloresi, G. binucleatum, G. nipponicum.

Loài giun này đặc trưng bởi một đầu tròn hình củ với một viền tròn bao quanh miệng trên trục thẳng đứng. Phần đầu bao phủ bởi những hàng nhú gai nhọn. Bệnh do giun đầu gai là một trong những bệnh nhiễm ký sinh trùng từ động vật sang người khá hiếm gặp. Người bệnh nhiễm phải do ăn phải thực phẩm bị nhiễm ấu trùng giai đoạn 3 của các loài giun Gnathostioma spp..

Chu kỳ phát triển của giun đầu gai

1. Trong các vật chủ chính trong tự nhiên (heo, chó, mèo), giun trưởng thành cư trú trong thành dạ dày, một số loài còn được tìm thấy ở thực quản hoặc thận. Khi giun giao phối, chúng tạo ra những quả trứng không phôi và đi ra ngoài cơ thể vật chủ qua phân.

2. Trứng bắt đầu có phôi sau 1 tuần ở trong nước và sau đó giải phóng ấu trùng giai đoạn 1 (L1).

3. Khi các loài nhuyễn thể nhỏ – vật chủ trung gian thứ nhất – ăn phải ấu trùng L1 thì các ấu trùng này sẽ lột xác 2 lần để trở thành ấu trùng giai đoạn 3 sớm (EL3).

4. Các nhuyễn thể mang ấu trùng EL3 bị ăn bởi một vật chủ trung gian thứ hai thích hợp (cá, ếch). Khi đó ấu trùng giai đoạn 3 sớm di chuyển vào các mô của vật chủ và phát triển thành ấu trùng 3 tiến triển (AL3).

5. Khi vật chủ trung gian thứ hai bị vật chủ chính ăn phải, ấu trùng AL3 sẽ phát triển thành ký sinh trùng trưởng thành cư trú tại thành dạ dày.

6. Ngoài ra, vật chủ trung gian thứ hai cũng có thể bị ăn bởi một vật chủ chứa (paratenic host) như lươn, rắn, gà, vịt. Tuy nhiên, ấu trùng AL3 không phát triển thêm trong cơ thể vật chủ này nhưng vẫn gây nhiễm.

7. Con người bị nhiễm bệnh giun đầu gai khi ăn phải thịt sống hay chưa nấu chín từ các vật chủ trung gian hoặc vật chủ chứa ấu trùng giai đoạn 3 tiến triển. Trong cơ thể người, ấu trùng AL3 chui qua thành dạ dày, di chuyển đến nhiều mô khác nhau và có thể phát triển đến hình dạng giống con trưởng thành nhưng không có khả năng sinh sản. Khi đó, ấu trùng giun đầu gai trưởng thành này có thể có kích thước từ 2mm đến khoảng 2cm tùy theo loài và mức độ phát triển.

Khả năng nhiễm bệnh ở người khi uống nước hay ăn phải các con giáp xác nhỏ, nhuyễn thể nhiễm ấu trùng giai đoạn sớm vẫn chưa rõ ràng.

Dấu hiệu và triệu chứng

Dấu hiệu và triệu chứng khi nhiễm giun đầu gai

Trong vòng 24–48 giờ sau khi ăn phải thực phẩm nhiễm, ấu trùng xâm nhập qua thành dạ dày và gây tăng bạch cầu ái toan cùng với nhiều triệu chứng khác nhau. Chúng di chuyển tự do khắp nơi trong cơ thể như đến da, gan, phổi, mắt và nguy hiểm nhất là đi vào não. Tại vị trí đích đến, đầu gai của giun sẽ tiết dịch gây viêm, hoại tử, xuất huyết tại đó khiến người bệnh có những triệu chứng đau đớn, khó chịu.

Những biểu hiện lâm sàng có thể gặp phải bao gồm:

• Toàn thân: khó chịu nhẹ, sốt, nổi mề đay, chán ăn, buồn nôn, nôn mửa, tiêu chảy và đau vùng thượng vị.
• Da: phổ biến nhất là tình trạng viêm mô mỡ dưới da với các hạch, u di chuyển, phát ban mô mềm, u nhọt và nổi hạch ở một số vùng.
• Phổi: tràn dịch màng phổi, ho, đau ngực, khó thở hay ho ra máu. Người bệnh có khi ho ra giun.
• Tiết niệu: tiểu ra máu, bí tiểu.
• Nhãn khoa: giảm thị lực, mù lòa, sợ ánh sáng, viêm màng bồ đào, đau, viêm mống mắt, xuất huyết nội nhãn, tăng nhãn áp, sẹo/ bong võng mạc.
• Tai: giảm thính lực và/ hoặc ù tai.
• Hệ thần kinh trung ương: viêm tủy rễ thần kinh, viêm não, viêm màng não, đau thần kinh kèm tê liệt hoặc giảm cảm giác trong vài ngày, liệt dây thần kinh sọ.

Ở giai đoạn đầu bị nhiễm giun này, nhiều người có thể không biểu hiện triệu chứng hoặc chỉ có các triệu chứng chung chung như sốt, mệt mỏi, chán ăn, buồn nôn, đau bụng hay tiêu chảy. Giai đoạn này có thể kéo dài trong 2–3 tuần. Các vùng sưng, u dưới da thường xuất hiện sau khoảng 3–4 tuần từ khi bạn ăn phải thực phẩm nhiễm ấu trùng giun. Tuy nhiên, trong một số ít trường hợp, dấu hiệu bệnh có khi xuất hiện sau khoảng 10 năm từ khi bị nhiễm.

Nguyên nhân

Nguyên nhân gây nhiễm giun đầu gai

Qua chu kỳ phát triển của giun đầu gai ở trên, một người có thể nhiễm phải loại ký sinh trùng này khi ăn các loại cá nước ngọt, lươn, ếch hay chim chưa được nấu chín kỹ và có mang mầm bệnh. Dù chưa được chứng minh nhưng bạn cũng có khả năng nhiễm bệnh khi nuốt phải những con bọ chét nước, rận nước bị nhiễm bệnh hay qua tiếp xúc với ấu trùng giun trong khi xử lý thịt động vật sống nhiễm bệnh.

Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu nhận thấy ít có trường hợp nhiễm ký sinh trùng này khi ăn các loại sushi sử dụng cá nước mặn. Các chính sách, quy định nghiêm ngặt về nguồn cung cấp và lưu trữ thực phẩm tươi sống cũng giúp đảm bảo an toàn cho sức khỏe người dùng.

Vì người không phải là vật chủ chính của loài giun này nên ấu trùng không phát triển hoàn toàn thành giun trưởng thành được và không thể sinh sản. Do đó, chúng tạm ký sinh và di chuyển lang thang bên trong cơ thể gây ra những tổn thương tại vị trí đích. Bệnh cũng không có khả năng lây truyền từ người sang người.

Yếu tố nguy cơ

Những yếu tố làm tăng nguy cơ nhiễm giun đầu gai:

• Đi du lịch đến vùng có tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng qua đường ăn uống cao và ăn những món chưa được nấu chín kỹ.
• Yếu tố nghề nghiệp liên quan đến tiếp xúc với nguồn thực phẩm sống dễ nhiễm bệnh.
• Một số món ăn truyền thống làm từ cá nước ngọt sống hoặc tái, không được nấu chín, như gỏi, sushi, sashimi…

Chẩn đoán và điều trị

Những thông tin được cung cấp không thể thay thế cho lời khuyên của các chuyên viên y tế. Hãy luôn tham khảo ý kiến bác sĩ.

Nhiễm giun đầu gai được chẩn đoán như thế nào?

Bác sĩ sẽ nghi ngờ bạn bị nhiễm giun đầu gai khi thấy có các vùng sưng u ở dưới da, có tính di chuyển khắp cơ thể và mức độ bạch cầu ái toan cao trong máu. Trong quá trình thăm khám, bác sĩ sẽ hỏi bạn có thường ăn những thực phẩm sống hay tái, chưa được nấu chín kỹ hay không. Đồng thời, một số xét nghiệm sẽ được thực hiện để đưa ra chẩn đoán:

• Soi trực tiếp tìm ấu trùng giun đầu gai ở các vết loét
• Xét nghiệm máu đo hàm lượng bạch cầu ái toan
• Xét nghiệm miễn dịch học ELISA phát hiện kháng thể khi nhiễm giun đầu gai

Các phương pháp điều trị giun đầu gai

Tùy từng trường hợp, bác sĩ sẽ đưa ra lựa chọn điều trị phù hợp, có thể là sử dụng thuốc trị giun sán hoặc phẫu thuật để loại bỏ ấu trùng giun.

Thuốc trị giun

Hai loại thuốc trị giun cho thấy hiệu quả cao ở người bệnh nhiễm giun đầu gai ảnh hưởng đến da là albendazole và ivermectin.

Sử dụng thuốc albendazole cho thấy tỷ lệ chữa khỏi lên đến 94%, có thể dùng hỗ trợ trong trường hợp phẫu thuật. Liều lượng khuyến cáo là:

• Người lớn: uống 400mg chia làm 1 hoặc 2 lần/ ngày, dùng trong 21 ngày.
• Trẻ em: uống 15mg/kg/ngày chia làm 1 hoặc 2 lần/ ngày, dùng trong 21 ngày. Liều dùng không vượt quá 800mg/ ngày.

Thuốc ivermectin được dùng ở liều 0,2mg/kg trong 2 ngày. Ở liều cao, thuốc ivermectin cho thấy tỷ lệ chữa khỏi lên đến 100% nhưng kém hiệu quả hơn albendazole khi dùng ở liều thấp.

Lưu ý, chống chỉ định dùng thuốc trị giun sán cho phụ nữ mang thai.

Ngoài ra, thuốc corticosteroid cũng có khi được sử dụng để giảm viêm ở thần kinh trung ương do giun đầu gai gây ra.

Phẫu thuật

Cách điều trị tốt nhất để tiêu diệt dứt điểm là mổ các khối u để lấy giun ra. Phương pháp này chỉ thực hiện được trong trường hợp nhìn thấy vùng sưng u chứa giun dưới da hay giun chui vào mắt.

Phòng ngừa

Bạn có thể phòng ngừa bệnh nhiễm giun đầu gai như thế nào?

Những điều cần ghi nhớ để hạn chế, ngăn ngừa bị nhiễm giun sán nói chung hay giun đầu gai nói riêng là:

• Tránh ăn thịt, cá, hải sản sống hoặc chưa nấu chín kỹ. Nếu vẫn muốn thưởng thức những món ăn tươi sống, bạn nên lựa chọn nguồn thực phẩm hoặc cơ sở cung cấp uy tín, đảm bảo vệ sinh. Thịt nên được đông lạnh ở nhiệt độ -20ºC trong 3–5 ngày để có thể giết chết ấu trùng giun.
• Nên uống nước đun sôi để nguội, nhất là khi ở những khu vực có tỷ lệ mắc bệnh nhiễm ký sinh trùng qua đường ăn uống cao.
• Đeo găng tay hoặc rửa tay thường xuyên khi phải xử lý, tiếp xúc với nguồn nước hay thịt động vật có khả năng nhiễm mầm bệnh.

Bệnh do giun đầu gai thường hiếm khi gây tử vong, trừ những trường hợp giun lên não và gây ra những bệnh ở hệ thần kinh trung ương. Bệnh có khả năng kéo dài dai dẳng do nhiều mô bị tổn thương trong quá trình giun di chuyển. Tốt hơn hết, bạn nên chú ý thực hiện tốt an toàn vệ sinh thực phẩm, tránh tiếp xúc với các nguồn lây nhiễm.