Liệu pháp nhận thức - hành vi (CBT): Sức mạnh của sự bày tỏ

Liệu pháp nhận thức – hành vi là gì?

Liệu pháp nhận thức – hành vi (Cognitive behavioral therapy – CBT) là một trong những phương pháp trị liệu tâm lý  bằng trò chuyện. Trong đó, người đi trị liệu (thân chủ) sẽ trò chuyện về tình trạng bệnh và những vấn đề tâm lý liên quan của mình với nhà trị liệu tâm lý (*).

Liệu pháp này giúp người đi trị liệu nhận thức được suy nghĩ không chính xác hoặc tiêu cực khi đứng trước các tình huống gây căng thẳng. Từ đó phản hồi chúng theo những cách tích cực và hiệu quả hơn.

Liệu pháp nhận thức hành vi có thể là công cụ rất hữu ích, dù thực hiện đơn lẻ hoặc kết hợp với các liệu pháp khác trong điều trị rối loạn sức khỏe tâm thần. Tuy nhiên, không phải ai dùng liệu pháp này cũng đều có rối loạn về sức khỏe tâm thần.

Liệu pháp CBT ngoài mục đích trị liệu tâm lý còn là một công cụ hiệu quả để giúp người mắc rối loạn tâm thần học cách đối diện tốt hơn với tác nhân gây stress trong đời sống hàng ngày.

(*) Thông thường, ở nước ngoài, nhà trị liệu tâm lý theo phương pháp CBT sẽ trải qua đào tạo và nhận chứng chỉ để được phép thực hành liệu pháp nhận thức – hành vi và trị liệu cho thân chủ. Đó có thể là bác sĩ tâm thần, chuyên gia tâm lý hoặc một nhà công tác xã hội.

Cách thức hoạt động của liệu pháp CBT

Về cơ bản, liệu pháp nhận thức – hành vi giúp bạn xác định, giải quyết và thay đổi những suy nghĩ không hữu ích. Với mục đích là giúp tư duy, hành vi và sức khỏe của bạn được cải thiện.

Ví dụ, khi bạn bị người khác phán xét mình, bạn có thể được hướng dẫn để chấp nhận buông bỏ sự kiểm soát đối với hành vi, thái độ của người khác đối với bản thân bạn. Vì người bạn kiểm soát tốt nhất chỉ có thể là bạn, không phải mọi người xung quanh.

Trong một số rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, OCD hay các tình trạng khác, bạn có thể trải qua “suy nghĩ không hữu ích” (đây là dạng nhận thức bị méo mó, tiếng Anh là cognitive distortion). Cụ thể như sau:

• Cá nhân hóa: Cảm thấy bị tấn công cá nhân, có cảm giác như ai nói gì bạn cũng thấy mình trong đó. Ví dụ khi nghe “có nhỏ kia hôm nay mặc đồ xấu quá”; “mình chẳng thích bạn đó chút nào”.
• Suy nghĩ trắng và đen: Một tình huống, thái độ, hành vi đều chỉ có thể diễn giải hoặc thế này hoặc thế nọ. Ví dụ, “nếu bạn tới trễ khi hẹn với mình, tức là không tôn trọng mình”; nhưng thực chất bạn có thể đang kẹt xe.
• Thảm họa hóa vấn đề lên: Nghĩ đến một tình huống, một kết quả tồi tệ nhất có thể xảy ra. Ví dụ như bạn thấy mình có một triệu chứng lạ, và lập tức nghĩ mình bị ung thư hoặc bệnh nguy hiểm nào đó.

Liệu pháp nhận thức – hành vi sẽ giúp bạn xác định được những suy nghĩ méo mó khiến bạn nặng lòng này. Để rồi từ đó, bạn sẽ học cách thách thức, quản lý chúng tốt hơn để phản ứng cảm xúc và hành vi theo chiều hướng tốt cho bạn.

Một số cách liệu pháp nhận thức – hành vi can thiệp có thể là:

• Theo dõi suy nghĩ và xem xét chúng.
• Tạo tình huống gây lo lắng để bạn học cách đối phó.
• Thực hành giải quyết vấn đề với nhà trị liệu của bạn.

Liệu pháp nhận thức – hành vi phù hợp với ai?

Liệu pháp nhận thức – hành vi được sử dụng để điều trị các vấn đề tâm lý khác nhau. Do đó, liệu pháp CBT phù hợp với bất kỳ ai mong muốn làm việc tốt hơn với suy nghĩ, cảm xúc của chính mình và trị liệu các rối loạn tâm lý.

Một số vấn đề mà liệu pháp này có thể giúp kiểm soát là:

• Xác định cách để kiểm soát cảm xúc.
• Kiểm soát các triệu chứng của rối loạn tâm thần.
• Đối phó với những tin tức đau buồn hoặc mất mát.
• Ngăn ngừa tái phát các triệu chứng bệnh tâm thần.
• Điều trị bệnh tâm thần khi thuốc không phải là một lựa chọn tốt.
• Khắc phục sang chấn tâm lý liên quan đến lạm dụng hoặc bạo lực.
• Giải quyết xung đột trong các mối quan hệ và tìm hiểu cách giao tiếp tốt hơn.
• Tìm hiểu các kỹ thuật để đối phó với các tình huống căng thẳng trong cuộc sống.
• Đối phó với một căn bệnh cụ thể và quản lý các triệu chứng thể chất mạn tính.

Ngoài ra, liệu pháp có thể cải thiện các tình trạng rối loạn sức khỏe tâm thần như:

• Trầm cảm.
• Rối loạn lo âu.
• Rối loạn ăn uống.
• Rối loạn giấc ngủ.
• Tâm thần phân liệt.
• Rối loạn lưỡng cực.
• Rối loạn sử dụng chất.
• Rối loạn chức năng tình dục.
• Rối loạn ám ảnh – cưỡng chế.
• Rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD).

Trong một số trường hợp, liệu pháp nhận thức – hành vi có hiệu quả nhất khi được kết hợp với các phương pháp điều trị khác như thuốc.

Ưu điểm và nhược điểm của liệu pháp CBT

Ưu điểm của liệu pháp nhận thức – hành vi

Các nhà trị liệu tâm lý thường ưu tiên áp dụng liệu pháp này vì tính nhanh chóng và có thể giúp thân chủ đối phó với những thách thức cụ thể. Liệu pháp cũng thường cần ít phiên trị liệu hơn (so với điều trị bằng phân tâm) và được thực hiện theo mô hình có cấu trúc rõ ràng.

Nhược điểm của liệu pháp nhận thức – hành vi

Đôi khi, người mắc rối loạn có thể thấy khó chịu vì phải đối diện với những cảm xúc hay trải nghiệm thực tế khắc nghiệt, phũ phàng. Trong một phiên trị liệu, việc khóc, buồn bã hoặc cảm thấy tức giận là một phần của liệu pháp. Ngoài ra, người mắc rối loạn tâm thần cũng có thể cảm thấy mất năng lượng.

Một số dạng liệu pháp nhận thức – hành vi như liệu pháp tiếp xúc có thể yêu cầu thân chủ đối mặt với các tình huống họ muốn tránh. Điều này có thể dẫn đến căng thẳng tạm thời hoặc lo lắng.

Các rủi ro khi đi trị liệu liệu pháp nhận thức – hành vi sẽ giảm thiểu nếu bạn chọn một nhà trị liệu có chuyên môn tốt. Nhờ đó, bạn sẽ học được kỹ năng đối phó để kiểm soát và chiến thắng những cảm giác hay nỗi sợ tiêu cực.

Cần chuẩn bị gì trước khi tham gia trị liệu?

Trước tiên, hãy tìm một nhà trị liệu uy tín. Người mắc rối loạn tâm lý có thể nhờ các bác sĩ đa khoa, người quen đã từng đi trị liệu giới thiệu cho mình. Nếu muốn tự tìm, hãy thông qua một hiệp hội tại địa phương hoặc các nguồn uy tín trực tuyến.

Tiếp theo, hãy kiểm tra các thông tin về nhà trị liệu đó:

Tìm hiểu về chi phí của liệu pháp, kể cả việc bảo hiểm y tế có chi trả hay không. Một số chương trình trị liệu có giới hạn về số lượng buổi tham gia. Hãy thảo luận kỹ lưỡng với nhà trị liệu trước khi đăng ký.

Hệ thống các vấn đề đang gặp phải. Trước cuộc hẹn đầu tiên với nhà trị liệu, bạn hãy suy nghĩ về những vấn đề muốn giải quyết, mức độ ưu tiên cũng như tầm ảnh hưởng của chúng đến cuộc sống của mình. Chuẩn bị trước để không phải bỏ sót bất kỳ vấn đề nào cũng là một cách tiết kiệm thời gian tại phiên trị liệu.

Quy trình thực hiện liệu pháp nhận thức – hành vi

Liệu pháp nhận thức – hành vi có thể được tổ chức trong khuôn khổ từng người một hoặc theo nhóm. Một phiên trị liệu về nhận thức – hành vi thường bao gồm:

• Tìm hiểu về tình trạng sức khỏe tâm thần của người bệnh
• Học và thực hành các kỹ thuật như thư giãn, đối phó, khả năng phục hồi, kiểm soát căng thẳng và tính quyết đoán

Những gì sẽ diễn ra trong buổi trị liệu?

Tại phiên đầu tiên, chuyên gia trị liệu thường sẽ thu thập thông tin thân chủ và hỏi về vấn đề muốn giải quyết. Sức khỏe thể chất và cảm xúc trong hiện tại lẫn quá khứ của thân chủ cũng sẽ được đào sâu.

Thân chủ được khuyến khích nói về những suy nghĩ và cảm xúc thật. Do đó, bạn đừng lo lắng nếu thấy khó mở lòng. Nhà trị liệu có thể giúp thân chủ có được sự tự tin và thoải mái hơn.

Trong một số trường hợp, nhà trị liệu liệu pháp nhận thức – hành vi có thể đề xuất phối hợp điều trị bằng thuốc. Khi trải qua quá trình trị liệu, thân chủ có thể sẽ được yêu cầu làm “bài tập về nhà”. Điều này nhằm giúp họ ghi nhớ, áp dụng những điều đã học vào cuộc sống thường ngày.

Thân chủ nên quan tâm điều gì trong phiên trị liệu đầu tiên?

Buổi trị liệu đầu tiên cũng là cơ hội để người bệnh xem xét mức độ phù hợp của nhà trị liệu. Hãy chú ý các điểm như:

• Cách tiếp cận của nhà trị liệu.
• Loại trị liệu đề xuất có phù hợp hay không.
• Mục tiêu điều trị có được hướng đến hay không.
• Độ dài của mỗi phiên trị liệu và số lượng phiên trị liệu cần tham gia.

Có thể mất vài lần gặp gỡ để nhà trị liệu liệu pháp nhận thức – hành vi hiểu đầy đủ về tình huống và mối quan tâm của thân chủ, cũng như để xác định hướng xử lý tốt nhất.

Nếu thân chủ không cảm thấy thoải mái với nhà trị liệu qua buổi đầu tiên, hãy thử gặp một người khác. Mức độ phù hợp cao giữa người bệnh và nhà trị liệu thực sự ảnh hưởng đến chất lượng của liệu pháp. Chắc chắn ai cũng mong muốn chi phí bỏ ra để điều trị sẽ thu về những kết quả xứng đáng.

Các bước thông thường trong một phiên trị liệu

Bước 1: Xác định tình huống hoặc vấn đề rắc rối trong cuộc sống

Chúng có thể bao gồm các vấn đề như tình trạng sức khỏe, hôn nhân, những cảm xúc tiêu cực hoặc triệu chứng của rối loạn tâm thần. Giai đoạn này cần thời gian để tìm hiểu kỹ lưỡng vì nó quyết định hết 80% hướng xử lý.

Bước 2: Nhận thức được suy nghĩ, cảm xúc cá nhân về những vấn đề này

Khi người bệnh đã xác định được các vấn đề cần giải quyết, chuyên gia sẽ khuyến khích chia sẻ suy nghĩ về chúng. Chuyên gia sẽ để người bệnh tự trình bày.

Điều này cho phép quan sát được thái độ của người bệnh trước một vấn đề cụ thể. Người bệnh cũng có thể được yêu cầu ghi chép lại các cảm xúc dưới dạng nhật ký.

Bước 3: Xác định suy nghĩ tiêu cực

Để giúp người bệnh nhận ra các kiểu suy nghĩ và hành vi có thể gây vấn đề, nhà trị liệu sẽ yêu cầu chú ý các phản ứng về thể chất, cảm xúc và hành vi tùy tình huống khác nhau.

Thông thường người bệnh sẽ không nhận ra suy nghĩ của mình có vấn đề, đó là lúc nhà trị liệu vào cuộc.

Bước 4: Định hình lại suy nghĩ tiêu cực

Nhà trị liệu sẽ khuyến khích người bệnh tự vấn bản thân liệu quan điểm đó có dựa trên thực tế hay chỉ là cảm xúc chủ quan. Đây thường là giai đoạn khó khăn của phiên trị liệu.

Người bệnh thường có những cách nghĩ đã ăn sâu vào lối sống. Tuy vậy, khi thực hành suy nghĩ tích cực, thói quen mới sẽ hình thành và tạo nên hành vi tốt hơn.

Tính bảo mật của liệu pháp nhận thức – hành vi

Các cuộc trò chuyện giữa chuyên gia và người bệnh luôn được bảo mật. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, nhà trị liệu sẽ cần trình báo nếu có mối đe dọa về sự an toàn của thân chủ hoặc khi được yêu cầu bởi luật pháp.

Những tình huống này có thể bao gồm:

• Có nguy hiểm liên quan đến tính mạng con người.
• Thân chủ không thể tự chăm sóc bản thân một cách an toàn.
• Có nguy hiểm đe dọa (ngay lập tức hoặc sắp xảy ra) trực tiếp đến thân chủ.
• Có tình tiết liên quan đến lạm dụng trẻ em hoặc người lớn đang ốm/khuyết tật.

Cần lưu ý những gì khi tham gia trị liệu?

Sau đây là những bước để tận dụng tối đa liệu pháp:

• Hợp tác với chuyên gia. Liệu pháp có hiệu quả nhất khi người tham gia tích cực làm theo hướng dẫn của nhà trị liệu. Sự hợp tác giữa hai bên hỗ trợ cho việc đặt mục tiêu và đánh giá tiến bộ theo thời gian.
• Cởi mở và trung thực. Sự thành công của liệu pháp phụ thuộc vào mức độ sẵn sàng chia sẻ suy nghĩ, cảm xúc và kinh nghiệm từ người bệnh. 
• Bám sát kế hoạch điều trị. Khi suy sụp hoặc thiếu động lực, người bệnh thường không tham gia đầy đủ các phiên trị liệu, dẫn tới gián đoạn tiến trình điều trị. Hãy cố gắng hoàn tất và tuân thủ yêu cầu từ chuyên gia.
• Đừng mong đợi kết quả ngay lập tức. Các vấn đề tình cảm thường khiến chúng ta cảm thấy đau lòng, nhưng cảm xúc đòi hỏi thời gian để đối diện. Những phiên đầu của trị liệu chính là thời điểm khó khăn nhất và cần kiên nhẫn.
• Làm “bài tập về nhà”. Nếu được yêu cầu, hãy viết nhật ký hoặc thực hiện các hoạt động khác ngoài tham dự trị liệu thông thường. Thực hiện các bài tập này giúp người bệnh biết áp dụng các bài học, hình thành thái độ tích cực.

Nếu cảm thấy trị liệu không có kết quả khả quan, hãy thông báo ngay với chuyên gia. Người bệnh và nhà trị liệu có thể sẽ cần quyết định thực hiện một số thay đổi hoặc thử một cách tiếp cận khác.

Liệu pháp nhận thức – hành vi thường được coi là liệu pháp ngắn hạn. Một khóa trị liệu kéo dài từ khoảng 5 đến 20 phiên. Người bệnh và chuyên gia có thể thảo luận để xác định thời lượng trị liệu phù hợp.

Liệu pháp này có thể không chữa khỏi hoàn toàn tình trạng của người bệnh. Dù vậy, người bệnh có thể rèn luyện sức mạnh tinh thần để xử lý tình huống một cách lành mạnh. Từ đó chính họ sẽ cảm thấy tốt hơn về bản thân và cuộc sống.